: ૧૪ : આત્મધર્મ : માહ : ૨૪૯૨
અજ્ઞાનીનો અપરાધ
(અશુદ્ધતાથી છૂટીને શુદ્ધ થવાનો અવસર ક્્યારે આવે?)
(સમયસાર કળશટીકા–પ્રવચન: કળશ: ૨૨૧)
પોતાની શુદ્ધ ચૈતન્ય વસ્તુનો જેને અનુભવ નથી ને અજ્ઞાનથી રાગાદિ
અશુદ્ધભાવને જ અનુભવે છે તથા પરદ્રવ્ય જ મને વિકાર કરાવે છે–એમ માને છે, તો તે જીવ
શુદ્ધબોધથી રહિત છે, ને સમ્યક્ત્વથી શૂન્ય છે. એવા અજ્ઞાની જીવનો શું અપરાધ છે, ને તે
અપરાધનું ફળ શું છે,–તે બતાવીને આચાર્યદેવ કરુણાપૂર્વક જીવોને તે અપરાધથી છોડાવે છે.
અરે જીવ! જો પરદ્રવ્ય જ બળાત્કારપૂર્વક અશુદ્ધતા કરાવતું હોય તો તે અશુદ્ધતાથી
છૂટવાનો અવસર ક્્યારે? કેમકે પરદ્રવ્ય તો જગતમાં સદાય છે, જો તે વિકાર કરાવતું હોય તો
તો સર્વકાળ વિકાર થયા જ કરે, ને વિકારથી છૂટવાનો અવસર જ કોઈ ન રહે. માટે તારું શુદ્ધ
કે અશુદ્ધ પરિણમન તારાથી જ છે–એમ તું જાણ–તો શુદ્ધ દ્રવ્યના આશ્રયે શુદ્ધતા પ્રગટ કરીને
અશુદ્ધતાને ટાળવાનો અવસર તને આવશે.
તું તારી સ્વતંત્રતા જાણ, કે હું બહાર પર તરફ વળ્યો તેથી મને અશુદ્ધતા થઈ; ને હું
અંતરમાં સ્વ તરફ વળું તો મને શુદ્ધતા થાય. મારી અશુદ્ધતામાં કે શુદ્ધતામાં પરદ્રવ્યનો જરા પણ
હાથ નથી.–આવી સ્વતંત્રતા જાણતાં સ્વસન્મુખ થઈને શુદ્ધતાનો અવસર આવે છે.
પણ જે જીવ પોતાની સ્વવસ્તુને જાણતો નથી, જેનું સર્વસ્વ જ્ઞાન ઊંધું છે, જેના
સમ્યક્ત્વચક્ષુ બિડાઈ ગયાં છે, તે જીવ મોહશત્રુની સેનાને જીતી શકતો નથી. તેનો અપરાધ
શું? કે કર્મ વગેરે પરદ્રવ્ય મને વિકાર કરાવે છે એમ તે માને છે, તે તેનો મોટો અપરાધ છે.
પોતાની પર્યાયને તે જાણતો નથી.
પરને કારણે વિકાર થવાનું માનનાર જીવને અપરાધી કહ્યો, તે અપરાધનું ફળ શું? કે
અનંત સંસારરૂપી જેલ; માટે કહ્યું કે પરદ્રવ્ય જીવને અશુદ્ધતા કરાવે એમ માનનારો જીવરાશી
અનંતસંસારી છે, સંસારસમુદ્રને તે પાર કરી શકતો નથી. સ્વાશ્રયપરિણામનો તેને અવકાશ
જ નથી પછી તેની અશુદ્ધતા ક્્યાંથી ટળે?
આ કળશના ભાવની સ્પષ્ટતા કરતાં પં. બનારસીદાસજી નાટકસમયસારમાં કહે છે કે–
કોઉ મૂરખ યોં કહે,
રાગદોષ પરિનામ,
પુદ્ગલકી જોરાવરી,
વરતે આતમરામ. (૬૨)