: ફાગણ : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : ૧૧ :
જ્ઞા ની નું ભે દ જ્ઞા ન
અ જ્ઞા ની ની દે હ બુ દ્ધિ
અજ્ઞાની સાચા આત્માને દેખતો નથી;
જ્ઞાની જ અંતર્મુખીદ્રષ્ટિથી સાચા આત્માને દેખે છે.
અજ્ઞાની સંયોગવાળો ને વિકારવાળો જ આત્મા
દેખે છે,–તે સાચો આત્મા નથી.
પરમાત્મપ્રકાશ–પ્રવચન ગા. ૮૬–૮૯
જ્ઞાની પોતાને દેહસ્વરૂપ નથી જાણતા, જ્ઞાની તો પોતાને જ્ઞાનસ્વરૂપ જાણે છે. હું
જ્ઞાન છું’–એમ સ્વસંવેદનથી તે અનુભવે છે, ને એવા નિજસ્વરૂપને ને સાક્ષાત્ ઉપાદેય
જાણે છે, દેહાદિ સંયોગ જુદા હોવાથી તેને સાક્ષાત્ હેય સમજે છે.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ, જેને શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વનું વેદન નથી તે એમ જાણે છે કે હું મનુષ્ય, હું
કાળો, હું ધોળો વગેરે. એવી દેહબુદ્ધિને લીધે તે સામા આત્માને પણ દેહથી ભિન્ન
ઓળખી શકતો નથી. જ્ઞાની એક પણ પરદ્રવ્યને પોતામાં જોડતો નથી, તેનાથી સાથે
એનો સંબંધ માનતો નથી; દેહાદિથી સાક્ષાત્ જુદો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા નિર્વિકલ્પ
સ્વસંવેદનથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અનુભવે છે. તેને ‘હું આ છું’ એવી તન્મયબુદ્ધિ
જ્ઞાનઆનંદસ્વરૂપમાં જ છે.
અજ્ઞાની જે પોતામાં નથી તેને પોતામાં સમજે છે ને પોતામાં જે ખરું સ્વરૂપ છે
તેને તે જાણતો નથી. જ્ઞાની તો સ્વસંવેદનના બળથી જાણે છે કે મારું સ્વરૂપ તો જ્ઞાન
છે, જડનો અંશ પણ મારામાં નથી. જ્ઞાનને વિકલ્પો સાથેય એકતા નથી ત્યાં
બાહ્યવસ્તુની શી વાત? આમ આખી દુનિયાનો સંબંધ છોડીને ધર્મી સ્વતત્ત્વની સન્મુખ
થાય છે.
સ્વ–પરની ભિન્નતાને જાણતો ને ચૈતન્યસ્વરૂપે પોતાને અનુભવતો જ્ઞાની,
સંયોગને પોતામાં ખતવતો નથી એટલે પોતે સંયોગને આધીન થતો નથી. અજ્ઞાની તો
પોતાનું અસ્તિત્વ જ દેહાદિસંયોગમાં માનતો થકો, સંયોગઆધીન જ વર્તે છે, એટલે
સંયોગઆશ્રિત રાગ–દ્વેષરૂપે જ તે મિથ્યાબુદ્ધિથી પરિણમે છે, વીતરાગી સ્વસંવેદનરૂપ
આત્મજ્ઞાન તેને થતું નથી.