: ૨ : આત્મધર્મ : ફાગણ : ૨૪૯૨
સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું
દ્રષ્ટિથી મોક્ષમાર્ગ ઊઘડી જાય છે)
(પરમાત્મપ્રકાશ ગા. ૬૮ ઉપરનું સુંદર પ્રવચન)
શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયથી જોતાં ધુ્રવસ્વભાવી શુદ્ધદ્રવ્ય બંધ–મોક્ષને કરતું નથી. જો કે
પર્યાયનયથી જોતાં આત્મા શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિના અભાવમાં શુભ–અશુભ ઉપયોગરૂપે
પરિણમે છે એટલે બંધને કરે છે, તે જ રીતે શુદ્ધાત્મઅનુભૂતિ પ્રગટ કરીને આત્મા
મોક્ષમાર્ગ અને મોક્ષને કરે છે, આ રીતે પર્યાયરૂપ આત્મા બંધ–મોક્ષને કરે છે, પણ
શુદ્ધદ્રવ્યરૂપ ધુ્રવઆત્મા બંધ–મોક્ષને કરતો નથી, એ તો પરમ પારિણામિક
પરમભાવસ્વરૂપ સદા એકરૂપ છે.
ધુ્રવવસ્તુમાં પર્યાયની એકતા વડે શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ કરીને આત્મા પર્યાયમાં
મોક્ષને કરે છે; ને એવી અનુભૂતિ ન હોય ત્યાં આત્મા શુભ–અશુભરાગવડે કર્મને બાંધે
છે.–આમ પર્યાયદ્રષ્ટિથી જોતાં એટલે કે વ્યવહારરૂપ આત્માને જોતાં બંધ–મોક્ષ છે. પણ
નિશ્ચયરૂપ આત્મા–જે ત્રિકાળ એકરૂપ રહેનાર સત્ છે તેને જોતાં તેમાં બંધ–મોક્ષ નથી.
બંધ મોક્ષ બંને પર્યાયો વ્યવહારનયનો વિષય છે; નિશ્ચયનયનો વિષય
પરમભાવ એવો શુદ્ધ એકરૂપ સ્વભાવ છે, તે સ્વભાવને જોતાં આત્મા બંધ–મોક્ષને
કરતો નથી. હા, તે સ્વભાવને જોનારી પર્યાય પોતે મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમી જાય છે. પણ
તે જુદી પર્યાય વ્યવહારનો વિષય છે.
બંધ–મોક્ષ, શુભ–અશુભ, જીવન–મરણ એ વિસદ્રસરૂપ પરિણમન છે, ને
પરમસ્વભાવ એકરૂપ સદ્રશ છે તે બંધ–મોક્ષ વગરનો છે, શુભ–અશુભ વગરનો છે ને
જીવન–મરણ વગરનો છે. આવો પરમસ્વભાવ બતાવવાનું શું પ્રયોજન છે? કે આવા
પરમસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લેતાં મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.