: ૧૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૪૯૨
ઉત્તર:– જગતમાં છ દ્રવ્ય છે, આકાશદ્રવ્ય સૌથી મોટું દ્રવ્ય છે; જીવદ્રવ્ય સૌથી
મહત્તાવાળું છે, કેમકે તેમ જ બધા દ્રવ્યોને જાણનાર છે; પુદ્ગલપરમાણુ તથા કાળાણું એ
સૌથી નાના છે.
૧૯ પ્રશ્ન:– હળવો સ્પર્શ તે અનુજીવી ગુણ કે પ્રતિજીવી?
ઉત્તર:– હળવો સ્પર્શ તે ગુણ નથી, પર્યાય છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યના સ્પર્શ નામના
અનુજીવી ગુણની તે પર્યાય છે.
૨૦ પ્રશ્ન:– સૂક્ષ્મત્વ એટલે શું? સૂક્ષ્મત્વ તે આત્માનો અનુજીવી ગુણ છે’ એ
વાક્્ય બરાબર છે?
ઉત્તર:– સૂક્ષ્મત્વ એટલે ઈન્દ્રિયોના વિષયરૂપ સ્થૂલતાનો અભાવ; સૂક્ષ્મત્વ તે
આત્માનો અનુજીવી ગુણ નથી પણ પ્રતિજીવી ગુણ છે.
૨૧ પ્રશ્ન:– કાળદ્રવ્ય કોને કહે છે?
ઉત્તર:– વસ્તુઓના પરિણમનમાં જે નિમિત્ત થાય તેને કાળ દ્રવ્ય કહેવાય છે.
સમય, મિનિટ, કલાક વગેરે તેની પર્યાય છે.
૨૨ પ્રશ્ન:– ચંદ્ર ઉગ્યો, સૂર્ય આથમ્યો–તેમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ કઈ રીતે છે તે ગોઠવો?
ઉત્તર:– ચંદ્ર અને સૂર્ય બંને જુદી જુદી વસ્તુ છે, ઉત્પાદ વ્યય–ધુ્રવ એક જ વસ્તુમાં
હોય છે, બે જુદી વસ્તુમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ લાગુ પડી શકે નહિ.
૨૩ પ્રશ્ન:– જીવ દ્રવ્યમાં બે અગુરુલઘુત્વગુણો છે, તે સામાન્ય છે કે વિશેષ? અને
અનુભવી છે કે પ્રતિજીવી?
ઉત્તર:– જીવ દ્રવ્યમાં એક અગુરુલઘુત્વગુણ સામાન્ય છે અને એક વિશેષ છે;
તેમાંથી જે સામાન્ય છે અનુજીવી અને વિશેષ છે તે પ્રતિજીવી છે.
૨૪ પ્રશ્ન:– ધર્માસ્તિકાય અહીંથી જિન મંદિર સુધી જાય તો તેમાં તેને કયું દ્રવ્ય
નિમિત્ત થાય?
ઉત્તર:– ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય સ્થિર છે, તે ગતિ કરતું જ નથી; પણ ગતિ કરનારો
બીજાને નિમિત્ત થવારૂપે તે પરિણમે છે.
૨પ પ્રશ્ન:– નિગોદને સ્થાવર જીવ કહી શકાય કે નહિ? અને સ્થાવર જીવને
નિગોદ કહી શકાય કે નહિ?
ઉત્તર:– નિગોદને સ્થાવર જીવ કહી શકાય છે પણ બધા સ્થાવરને નિગોદ કહી
શકાતા નથી. નિગોદ સિવાય બીજા સ્થાવર પણ છે
૨૬ પ્રશ્ન:– અસ્તિકાય કેટલા છે? કેટલા નથી?
ઉત્તર:– કાળ સિવાયના પાંચ દ્રવ્યો અસ્તિકાય છે; કાળ દ્રવ્ય અસ્તિકાય નથી
એક પુદ્ગલ પરમાણુ પણ અસ્તિકાય નથી. પરંતુ તેનામાં સ્કંધરૂપ થવાની શક્તિ
હોવાથી ને અસ્તિકાયમાં ગણાય છે.
૨૭ પ્રશ્ન:– અસ્તિકાય તે દ્રવ્ય ગુણ છે, કે પર્યાય છે?