: વૈશાખ : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : ૭ :
વીતરાગી
જ્ઞેય–જ્ઞાયક સંબંધ
(જ્યારે સર્વજ્ઞસ્વભાવનું ઊંડું ઘોલન ચાલતું હતું ત્યારે પોષ સુદ બીજે
રાત્રિચર્ચામાં ગુરુદેવના હૃદયમાંથી સહેજે નીચેના ભાવો નીકળ્યા.....)
આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવ છે. આત્માને પર પદાર્થોની સાથે માત્ર જ્ઞેયજ્ઞાયકપણાનો
સંબંધ છે. આ જ્ઞેયજ્ઞાયકપણાનો સંબંધ એ વીતરાગી સંબંધ છે. આત્મા જ્ઞાતાપણે જાણે,
ને પદાર્થો જ્ઞેયપણે જણાય,–એવો વીતરાગી જ્ઞાતાજ્ઞેયસંબંધ છે; આ સિવાય પરમાર્થે
બીજો કોઈ સંબંધ આત્માને પર સાથે નથી. આથી વિશેષ સંબંધ માને તો તે જીવ રાગ–
દ્વેષ–મોહથી દુઃખી છે.
* અનુકૂળ સંયોગો આત્માને સુખ આપે ને આત્મા તેમાંથી સુખ લ્યે–એવો સુખ
દેવા–લેવાનો સંબંધ પર સાથે આત્માને નથી; માત્ર–જ્ઞેયજ્ઞાયક સંબંધ છે.
* પ્રતિકૂળ સંયોગો આત્માને દુઃખ દ્યે ને આત્મા તેનાથી દુઃખી થાય–એવો દુઃખ
દેવા–લેેવાનો સંબંધ પણ પર સાથે આત્માને નથી; માત્ર જ્ઞેય જ્ઞાયક સંબંધ છે. જ્ઞેય–
જ્ઞાયક સંબંધમાં આ પદાર્થ અનુકૂળ ને આ પદાર્થ પ્રતિકૂળ–એવા ભેદ નથી. જ્ઞાનપ્રત્યે
બધા પદાર્થો સમાનપણે જ્ઞેય છે.
* આઠ કર્મો જીવને વિકાર કરાવે ને આત્મા તેમને લીધે વિકારી થાય એવો
સંબંધ આત્માને પર સાથે નથી, માત્ર જ્ઞેયજ્ઞાયકસંબંધ છે.
* પરદ્રવ્ય કર્તા થઈને આત્માનું કાર્ય કરે, અથવા આત્મા કર્તા થઈને પર દ્રવ્યનું
કાર્ય કરે એવો કર્તાકર્મપણાનો સંબંધ આત્માને પર સાથે નથી; માત્ર જ્ઞેયજ્ઞાયક સંબંધ છે.
પરવસ્તુ આત્માને જ્ઞાન આપે, ને આત્મા પરવસ્તુમાંથી જ્ઞાન લ્યે એવો સંબંધ
પણ આત્માને પર સાથે નથી આત્મા સ્વયં જ્ઞાનરૂપ પરિણમતો જ્ઞેયોને જાણે છે.
જાણવામાં આત્માનું કાર્યક્ષેત્ર પુરું થાય છે ને જ્ઞેય થવામાં પરનું કાર્યક્ષેત્ર પૂરું થાય છે.
એથી આગળ વધીને જ્ઞાન ને જ્ઞેય એકબીજામાં કાંઈ મદદ અસર કરે એમ બનતું નથી.
બસ, જ્ઞેયજ્ઞાયકસંબંધમાં