: ભાદરવો : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : ૧૯ :
વલણ જાય તેટલી આકુળતા છે. આવો નિર્ણય તો જ્ઞાનીએ કર્યો છે, અને તે ઉપરાંત
બાહ્ય સંસર્ગ છોડીને ચૈતન્યસ્વરૂપમાં વિશેષપણે એકાગ્ર થવાની ભાવના ભાવે છે.
લોકસંસર્ગથી મન ચંચળ થાય છે માટે ચૈતન્યમાં સ્થિર થવા માટે લૌકિક સંસર્ગનો
પરિત્યાગ કરવો–એમ ઉપદેશ છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ તરફ ઝુકતાં બાહ્ય સંસર્ગ પ્રત્યે વલણ જ
જતું નથી; માટે કહે છે કે હે યોગી! આત્માના આનંદમાં એકાગ્ર થવા માટે તું બાહ્ય
સંસર્ગને છોડ ને ચૈતન્યસ્વભાવમાં જ નિવાસ કર.
અસંગી થઈને, વિકલ્પનોય જેમાં સંસર્ગ નથી એવા અંતરના તત્ત્વને જે સાધવા
માંગે છે તેને બહારનો સંગ ગમે જ નહિ. લૌકિક પ્રસંગોના જ પરિચયમાં રહ્યા કરે તો
અસંગસ્વભાવ તરફ પરિણામ ક્યાંથી વળશે? કાંઈ પરવસ્તુ આના પરિણામને
બગાડતી નથી પણ પર તરફના સંગનો પ્રેમ તે અંતરની એકાગ્રતાને રોકે છે. માટે એવો
ઉપદેશ છે કે મુમુક્ષુએ લૌકિકજનોના પરિચયના પ્રસંગમાં બહુ ન આવવું. શ્રીમદ્રાજચંદ્ર
પણ કહે છે કે લોકસંજ્ઞાવડે લોકાગ્રે જવાતું નથી; એટલે કે લોકપરિચયના પરિણામ રહ્યા
કરે ને આત્માનો મોક્ષ પણ સધાય એમ બનતું નથી. ભલે નિમિત્ત પરિણામને બગાડતું
નથી, પણ તારું વલણ શુદ્ધઆત્મામાંથી ખસીને નિમિત્તના સંગ તરફ કેમ ગયું?
ઉપદેશમાં તો નિમિત્તથી કથન આવે કે તું પરસંગ છોડ; જ્યાં શોરબકોર ચાલતો હોય ને
વિષયકષાયોની વાતો થતી હોય એવા પ્રસંગનો સંગ તું છોડ, એટલે ચૈતન્યમાં તારું
ચિત્ત જોડ; બહારના સંગમાંથી લક્ષ હઠાવીને એકાન્તમાં અંદર ઊતરીને આત્માનું ધ્યાન
કર. મુમુક્ષુએ એકાન્તમાં રહીને આત્માને સાધવો. આત્માની સાધના અંદર સમાય છે;
એ કાંઈ બીજાને દેખાડવા માટે નથી. અંદરના સૂક્ષ્મ સંકલ્પ–વિકલ્પો પણ સ્વરૂપની
સ્થિરતાના બાધક છે, તો પછી બહારના સંગ તરફ લક્ષ જાય તે તો બાધક છે જ. એથી
કરીને બહારના લક્ષવાળાને મિથ્યાત્વ છે–એમ નથી, પણ બહારનું લક્ષ અંતરમાં
સ્થિરતા થતા દેતું નથી એટલે અંતિમ ધ્યેયરૂપ જે મોક્ષ તેને તે રોકે છે. માટે હે ભવ્ય!
આત્માને સાધવા તું બહારનું લક્ષ છોડીને અસંગપણે અંતરની ચૈતન્ય ગૂફામા જા....ને
તેનું ધ્યાન કર. ।। ૭૨ ।।
બાહ્ય સંસર્ગથી ચિત્ત ક્ષુબ્ધ થાય છે, માટે બાહ્ય લૌકિકજનોનો સંસર્ગ છોડવા
જેવો છે–એમ કહ્યું. ત્યાં કોઈ બહિરાત્મા એમ સમજે કે “આ બધું છોડીને જંગલમાં
એકલા જઈને રહેવું, એકાંત જંગલમાં જવાથી આત્મામાં એકાગ્રતા થશે; ગામમાં મને
ધર્મ નહિ થાય ને જંગલમાં થશે;–આ પ્રમાણે બહારના સંયોગ–વિયોગ ઉપર જેની દ્રષ્ટિ
છે તે અનાત્મદર્શી,–તે આત્માને નથી દેખતો પણ સંયોગને જ દેખે છે; ને આત્માને દેખનાર
જ્ઞાની તો પરથી ભિન્ન નિજાત્મામાં નિશ્ચલપણે રહે છે–એ વાત હવેના શ્લોકમાં કહે છે–
ग्रामोऽरण्यमिति द्वेघा निवासोऽनात्मदर्शिनाम्
दष्टात्मनां निवासस्तु विविक्तात्मैव निश्चलः।। ७३ ।।