: ભાદરવો : ૨૪૯૨ આત્મધર્મ : પ :
જૈન ભગવતશાસ્ત્ર છે. સ્વાનુભવમાં પહોંચવા માટેની છેલ્લામાં છેલ્લી વાત આચાર્યદેવ
નિકટવર્તી શિષ્યને સમજાવે છે. શિષ્યને મનમાં એક જ ધૂન છે કે જેવો જ્ઞાયક
શુદ્ધઆત્મા શ્રીગુરુ કહે છે તેવો અનુભવમાં લેવો; બીજો કોઈ રોગ મનમાં નથી. આમ
આત્માની જિજ્ઞાસાવડે રાગથી દૂર થઈને સ્વભાવની સમીપ આવ્યો છે. આવા શિષ્યને
અસાધારણ ધર્મો દ્વારા એટલે કે જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્રરૂપ ધર્મો દ્વારા એક ધર્મીનું સ્વરૂપ
સમજાવે છે. આમાં જોકે વચ્ચે સૂક્ષ્મ ગુણભેદ આવે છે, પણ તે ગુણભેદ અનુભવમાં
નથી. તૈયારીવાળો શિષ્ય તે ભેદના અવલંબનમાં ન અટકતાં અભેદ આત્માને
અનુભવમાં લ્યે છે.
આત્મા રાગી છે કે બંધનવાળો છે–એવી અશુદ્ધપણાની વાત તો દૂર રહો, જ્ઞાન
તે આત્મા–એવા ગુણ–ગુણી ભેદના લક્ષે પણ શુદ્ધાત્મા અનુભવમાં આવતો નથી. જો કે
જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્રાદિ ગુણોનો કાંઈ આત્મામાં અભાવ નથી; પણ અહીં શુદ્ધઆત્માનો
અનુભવ કરવો તે પ્રયોજન છે, ને ગુણભેદના આશ્રયે તે પ્રયોજન સિદ્ધ થતું નથી; માટે
કહે છે કે ‘જ્ઞાન તે આત્મા’ એમ કહેતાં તે ભેદ ઉપર જોઈને તું અટકીશ નહિ, કથનમાં
ભલે ભેદ આવ્યો પણ તું ભેદનું અવલંબન છોડીને અભેદ આત્માને અનુભવમાં લેજે.
આ વાત દ્રષ્ટાંતથી સમજાવે છે: જેમ કોઈ મ્લેચ્છને કોઈ બ્રાહ્મણ એમ આશીર્વાદ
આપે કે ‘स्वस्ति!’ ત્યારે स्वस्ति એટલે મારું અવિનાશી કલ્યાણ થવાના આશીર્વાદ
મને આપે છે એમ નહિ સમજનારો તે મ્લેચ્છ બ્રાહ્મણ ઉપર કંટાળો લાવ્યા વગર
બહુમાન અને વિનયપૂર્વક તેની સામે જિજ્ઞાસાથી જોઈ રહે છે;–કોની જેમ? કે મેંઢાની
જેમ; મેંઢાને અનુસરવાની ટેવ છે તેમ શિષ્ય પણ ગુરુએ શું કહ્યું તેને અનુસરવા માગે
છે, એટલે તે મેંઢાની જેમ આંખો ફાડીને ટગટગ જોઈ રહે છે.
આંખો ફાડીને ટગટગ અનિમેષ નેત્રથી જોઈ રહે છે, તેમાં ન સમજ્યાનો કંટાળો
નથી પણ સમજવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા છે. આ કંઈક મારું હિત બતાવવા માંગે છે એવો
વિશ્વાસ છે.
આંખો ફાડીને:– સમજવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા છે એટલે આંખો ફાડીને જોઈ રહે
છે, તેમ અંતરમાં જ્ઞાનરૂપી આંખો ફાડીને એકાગ્રતાથી શિષ્ય સમજવા માંગે છે. આંખ
બંધ નથી રાખતો, બેદરકારી નથી કરતો પણ અનિમેષપણે, ટમકાર વગર આંખો ફાડીને
ટગટગ જોઈ રહે છે. શિષ્યજન આત્મા સમજવા માટે જ્ઞાનચક્ષુ ઊઘાડીને, એટલે કે
ક્ષયોપશમભાવને તે તરફ જોડીને સમજવા તૈયાર થયો છે.
પછી જ્યારે તે જ બ્રાહ્મણદ્વારા, અથવા બ્રાહ્મણ અને મ્લેચ્છ બંનેની ભાષા
જાણનારા બીજા કોઈ દ્વારા સ્વસ્તિ શબ્દનો અર્થ તે મ્લેચ્છ સમજી જાય છે કે તરત તેના
નેત્રો આનંદમય આંસુઓથી ભરાઈ જાય છે કે અહો! આ તો મારા અવિનાશી કલ્યાણ માટે
આશીર્વાદ આપતા હતા! તેમ આત્મા જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્રસ્વરૂપી છે એમ આત્માનું સ્વરૂપ