આજે પણ સંયમીજનો સ્વાધ્યાય કરે છે. બાર તપમાં સ્વાધ્યાય સમાન તપ બીજો છે
નહિ ને થશે નહિ; વિનયપૂર્વક સ્વાધ્યાયમાં તલ્લીન થયેલા બુદ્ધિમાન મુનિને મનના
સંકલ્પ–વિકલ્પો દૂર થઈ જવાથી ચિત્તની એકાગ્રતા થાય છે, એટલે સ્વાધ્યાય વડે
ભગવાન આત્માને શરીરથી ભિન્ન દેખતા હતા, ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરતા હતા ને
શરીરથી નિસ્પૃહ થઈ, તેનું મમત્વ છોડીને આત્માને ધ્યાવતા હતા. ધ્યાનરૂપી ઉત્તમ
સંપદાના સ્વામી ભગવાન ધ્યાનાભ્યાસરૂપ તપવડે જ કૃતકૃત્ય થઈ ગયા હતા; કેમકે
ધ્યાન જ ઉત્તમ તપ છે, બીજા બધા તપ તો તેના પરિકર છે. ધ્યાનની સિદ્ધિને માટે
અનુકુળ એવા દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવનું જ ભગવાન સેવન કરતા હતા. અધ્યાત્મતત્ત્વને
જાણનારા ભગવાન અધ્યાત્મની શુદ્ધિને માટે ગિરિગૂફા વગેરેમાં ધ્યાન કરતા હતા.
(જેને હાલ પ્રયાગ–તીર્થ કહેવાય છે.) શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા ભગવાન ધ્યાનની સિદ્ધિને માટે
ત્યાં એક વડવૃક્ષ નીચે મોટી શિલા પર બિરાજ્યા; અને પૂર્વમુખે પદ્માસને બેસીને,
લેશ્યાની ઉત્કૃષ્ટ શુદ્ધિપૂર્વક ચિત્તને એકાગ્ર કરીને ધ્યાન લગાવ્યું.
અવગાહનત્વ, અવ્યાબાધત્વ અને અગુરુલઘુત્વ;–સિદ્ધપદના અભિલાષીએ સિદ્ધપ્રભુના
આ આઠ ગુણોનું ધ્યાન કરવું જોઈએ, તથા દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ને ભાવ એ ચારની
અપેક્ષાએ પણ તેમના સ્વરૂપનું ચિન્તન કરવું જોઈએ. એ રીતે બારગુણયુક્ત, મુક્ત,
યોગીઓએ ધ્યાન કરવાયોગ્ય છે. ધ્યાનના પરિવાર જેવી અનુપ્રેક્ષાઓ પણ ભગવાને
ચિન્તવી. ધર્મધ્યાનમાં તત્પર એવા એ વિરાગી ભગવાનને જ્ઞાનાદિની શક્તિને લીધે
જરાપણ પ્રમાદ રહ્યો ન હતો. તે અપ્રમત્ત ભગવાનને જ્ઞાનાદિ પરિણામોમાં પરમ
વિશુદ્ધિ પ્રગટી ને અશુભલેશ્યા રંચમાત્ર ન રહી, શુક્લલેશ્યા પ્રગટી. તે વખતે
દેદીપ્યમાન ભગવાનને મોહનો નાશ કરવા માટે ધ્યાનની એવી શક્તિ સ્ફૂરાયમાન થઈ–
જાણે કે મોટી વીજળી ઝબકી! ભયરહિત ભગવાને સંકલ્પ–વિકલ્પ દૂર કરીને,
મોહશત્રુની સેનાનો નાશ કરવા માટે પોતાના