અનાદિ–અનંત છે, ઉત્પત્તિ–વિનાશરહિત છે, ઉપયોગસ્વરૂપ છે, સ્વકર્મનો કર્તા છે, તેના
શુભાશુભ ફળનો ભોક્તા છે, શરીરપ્રમાણ અસંખ્યપ્રદેશી અરૂપી છે. અનંતગુણસમ્પન્ન
છે, લોકાગ્ર સુધી ઊર્ધ્વગમનસ્વભાવી છે, સંસારદશામાં સંકોચવિસ્તારરૂપ પરિણમે છે;
જીવનું સંશોધન કરવા માટે ગતિ વગેરે ૧૪ માર્ગણાઓ પણ ભગવાને વિસ્તારથી
બતાવી; જીવની પર્યાયના ૧૪ ગુણસ્થાનો બતાવ્યા; ઓપશમિક, ક્ષાયિક, ક્ષાયોપશમિક,
ઔદયિક અને પારિણામિક–એ પાંચ ખાસ ભાવો જીવનાં નિજતત્ત્વ છે, તેમનું સ્વરૂપ
ઓળખાવ્યું. જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ છે. એવા ઉપયોગલક્ષણરૂપ જીવને ઓળખીને તેનું
યથાર્થ શ્રદ્ધાન કરવું જોઈએ. જીવ, ઉપરાંત પ્રાણી, જંતુ, ક્ષેત્રજ્ઞ, પુરુષ, પુમાન, આત્મા,
અંતરાત્મા, જ્ઞ અને જ્ઞાની એ પણ જીવનાં જ નામો છે. દ્રવ્યથી તે નિત્ય છે ને પર્યાયથી
તે ઉત્પત્તિ–વિનાશ સહિત અનિત્ય છે. આત્મા સત્ વસ્તુ છે, તે સર્વથા અભાવરૂપ નથી.
તેમ જ સર્વથા નિત્ય કે સર્વથા અનિત્ય પણ નથી; તે સર્વથા અકર્તા કે અભોક્તા પણ
નથી, તેને સંસાર છે ને તે સંસારથી છૂટીને મોક્ષ પણ થાય છે. તે મોક્ષનો ઉપાય પણ છે.
કુમાર્ગ છોડીને આવા જીવતત્ત્વનો નિશ્ચય કરવો જોઈએ.
થતાં જે અનંત સુખસ્વરૂપ સિદ્ધગતિ પ્રગટે છે તે મોક્ષદશા છે. સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન–
સમ્યક્ચારિત્ર એવા રત્નત્રયરૂપ સાધનવડે તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. આવા જીવાદિ તત્ત્વોનું
તથા સાચા દેવ–શાસ્ત્ર–ગુરુનું અત્યંત પ્રસન્નતાપૂર્વક શ્રદ્ધાન્ કરવું તે સમ્યગ્દર્શન છે;
આ સમ્યગ્દર્શન મોક્ષપ્રાપ્તિનું પહેલું સાધન છે. જીવાદિ પદાર્થોના યથાર્થસ્વરૂપને પ્રકાશીત
કરનારું ને અજ્ઞાન–અંધકારનો નાશ કરનારું જે જ્ઞાન છે તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. ઈષ્ટ–અનિષ્ટ
પદાર્થોમાં સમતાભાવ ધારણ કરીને નિજસ્વરૂપમાં ચરવું–એવા માધ્યસ્થલક્ષણરૂપ
સમ્યક્ચારિત્ર છે. આ સમ્યક્ચારિત્ર યથાર્થપણે તૃષ્ણારહિત, મોક્ષાર્થી, વસ્ત્રરહિત અને
અહિંસક એવા મુનિને જ હોય છે. આ સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન–સમ્યક્ચારિત્રરૂપ
રત્નત્રયની પૂર્ણતા તે મોક્ષનું કારણ છે; તેમાંથી એક્કેય ઓછું હોય તો તે પોતાના કાર્યને
(મોક્ષને) સાધી શકતું નથી. સમ્યગ્દર્શન હોય તો જ જ્ઞાન ને ચારિત્ર સફળ છે.
સમ્યગ્દર્શન રહિત ચારિત્ર કંઈપણ કાર્યકારી નથી,–પરંતુ તે તો અંધપુરુષની દોડ સમાન
છે. એ જ રીતે