: આસો : ૨૪૯૩ આત્મધર્મ : ૧૩ :
(૪) દ્રવ્ય તથા પર્યાય એવા બે બોલ છે; તેમાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિ પ્રગટ કર તો પર્યાયનું
યથાર્થ જ્ઞાન થાય.
આ પ્રમાણે શુદ્ધ અને અશુદ્ધ, ઉપાદાન અને નિમિત્ત, નિશ્ચય અને વ્યવહાર તથા
દ્રવ્ય અને પર્યાય–એવા ચાર જોડકાના આઠ બોલ થયા; આ આઠે બોલ જાણવા જેવા
છે, પણ તે જાણીને એક સ્વભાવ તરફ વળ્યા વિના અનેકાંતનું સાચું જ્ઞાન થતું નથી.
શુદ્ધસ્વભાવ કહો, ઉપાદાન કહો, નિશ્ચય કહો કે દ્રવ્ય કહો,–તે તરફ ઢળ્યા વગર
અશુદ્ધતાનું–નિમિત્તનું–વ્યવહારનું કે પર્યાયનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી. અનેકાંતનું ફળ
સમ્યક્ એકાંત એવા નિજપદની પ્રાપ્તિ છે–એટલે સમ્યક્ એકાંત એવા નિજપદ તરફ
ઝુક્યા વગર યથાર્થ અનેકાંત હોય નહીં.
‘મૂળ માર્ગ રહસ્ય’ કાવ્યમાં શ્રીમદ્ કહે છે કે–
છે દેહાદિથી ભિન્ન આત્મા રે, ઉપયોગી સદા અવિનાશ...મૂળ
૦
એમ જાણે સદ્ગુરુ–ઉપદેશથી રે, કહ્યું જ્ઞાન તેનું નામ ખાસ...મૂળ
૦
અંર્તસ્વભાવ તરફ વળીને જ્ઞાતા આનંદકંદ ત્રિકાળ ઉપયોગસ્વરૂપ અવિનાશી
આત્માનું જ્ઞાન કરે તેને જ અહીં સમ્યગ્જ્ઞાન કહ્યું છે. પર્યાય અને નિમિત્ત વગેરેને જ
જાણવામાં રોકાય પણ સ્વસન્મુખ થઈને શુદ્ધ સ્વભાવને ન જાણે તો સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહીં.
વળી સમ્યગ્દર્શનસંબંધમાં કહે છે કે–
જે જ્ઞાને કરીને જાણીયું રે, તેની વર્તે છે શુદ્ધ પ્રતીત...મૂળ
૦
કહ્યું ભગવંતે દર્શન તેહને રે, જેનું બીજું નામ સમકીત...મૂળ
૦
ઈન્દ્રિયોથી કે રાગથી જાણવાની વાત ન કરી, પણ જ્ઞાનથી જાણવાની વાત કરી.
ઇંદ્રિયો અને રાગના અવલંબન વગર અતીન્દ્રિય જ્ઞાનવડે જે આત્મસ્વભાવને જાણ્યો
તેની શુદ્ધ પ્રતીતિ વર્તે છે, તેનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે. પહેલાં નિમિત્તરૂપે જ્ઞાનીનો ઉપદેશ
હોય છે ખરો, પણ તે ઉપદેશવડે આત્મા જણાય છે એમ નથી. જ્ઞાનીનો ઉપદેશ
સાંભળીને પછી સ્વસન્મુખ અતીન્દ્રિયજ્ઞાનવડે પોતે એમ સમજ્યો કે અહો! હું આત્મા
અખંડ ઉપયોગી અવિનાશી છું. તે નિમિત્તથી જાણ્યું નથી, રાગથી જાણ્યું નથી,
વ્યવહારથી કે ભેદથી જાણ્યું નથી, પણ સ્વતરફ વળતા જ્ઞાનથી જાણ્યું છે. જુઓ,
શ્રીમદ્ના આ કાવ્યમાં કેટલું રહસ્ય ભર્યું છે! કોઈ રેકર્ડની જેમ માત્ર શબ્દ બોલી જાય,
પણ તેથી કાંઈ અંદરનો આશય સમજમાં આવે નહિ. જેમ રેકર્ડ બોલે છે પણ તે રેકર્ડને
હૃદય નથી, તેમ અજ્ઞાનીઓ ભાષા ગોખીને રેકર્ડની જેમ બોલી જાય, પણ અંદરમાં તેને
ભાવની સમજણ નથી. પહેલાં અજ્ઞાનપણે બીજી રીતે જાણવાનું માનતો હતો.–શાસ્ત્રથી,
ઈન્દ્રિયોથી કે રાગથી