છે. અજ્ઞાનીને જાગતો હોય ત્યારે પાપ બંધાય ને ઊંઘ વખતે તેને પાપ ન થાય–એ તારી ભ્રમણા
છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનીને જાગૃતદશામાં ધર્મ રહે ને ઊંઘ વખતે ભાન ચાલ્યું જાય–એમ નથી, ઊંઘ
વખતેય જ્ઞાનીને આત્મભાન વર્તી જ રહ્યું છે. ઊંઘદશા હોય કે જાગૃતદશા હો, વિવેકી દશા હો કે
ઉન્મત જેવી દશા હોય, તોપણ જ્ઞાનીને બધી અવસ્થામાં આત્મજ્ઞાન સરખું જ છે, ને અજ્ઞાનીને
બધી અવસ્થામાં અજ્ઞાન જ વર્તી રહ્યું હોય છે. જેમાં જેને હિતબુદ્ધિ હોય છે તેમાં જ તેના શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન વર્તે છે. જ્ઞાનીને આત્મામાં જ હિતબુદ્ધિ છે તેથી ઊંઘ વખતે પણ તેને આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન
વર્તે છે. અને અજ્ઞાનીને દેહાદિ બાહ્ય વિષયોમાં સુખબુદ્વિ છે તેથી તેને સદાય દેહાદિમાં જ શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન લીનતા વર્તે છે. જ્ઞાનીને જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનું ભાન ક્ષણેક્ષણે વર્તી રહ્યું છે તે જ તેની
મુક્તિની નિશાની છે. આ રીતે ભેદજ્ઞાન કરીને નિર્વિકલ્પ પ્રતીતિ અને અનુભવની દ્રઢતા કરવી
તે જ મોક્ષનો સર્વોપરી મુખ્ય ઉપાય છે, ને તે જ ઉપાદેય છે.
ઉત્તર:– જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપમાં અંતર્મુખ થઈને નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય ત્યાંસુધી ભેદજ્ઞાનનો
લીનતાનો વારંવાર પ્રયત્ન કર્યા જ કરવો. આ રીતે આત્માના જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપને જાણીને તેમાં
લીનતા કરવી તે જ મોક્ષનો શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે, –તે એક જ ઉપાય છે અને બીજો કોઈ ઉપાય નથી. હું
જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્મા છું–એમ નિર્ણય કરીને તેનું જ અવધાન કરવું, તેને જ ધ્યાનમાં ધારવો. એ
રીતે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની શ્રદ્ધા કરીને તેમાં લીનતા કરતાં મુક્તિ થાય છે.
यत्रैव जायते श्रद्धा चितं तत्रैव लीयते।।९५।।
ધર્માત્માને પોતાના આત્મસ્વરૂપમાં જ હિતબુદ્ધિ હોવાથી તેને ઊંઘ વગેરે દશા વખતે પણ તેની
શ્રદ્ધા વર્ત્યા જ કરે છે. અને અજ્ઞાનીને બાહ્ય વિષયોમાં હિતબુદ્ધિ હોવાથી તેને બાહ્યવિષયોમાં જ
શ્રદ્ધા અને લીનતા