: પોષ : ૨૪૯૪ આત્મધર્મ :૧૯:
સ્વભાવની સન્મુખતામાં રાગાદિનું કર્તૃત્વ રહેતું નથી.
સ્વભાવથી વિમુખપરિણામમાં જ રાગાદિનું કર્તૃત્વ છે.
એ રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ એ બંનેના પરિણામમાં ઘણો તફાવત છે, તદ્ન જાત
જ જુદી છે. એક જ્ઞાન, એક વિકલ્પ, બંનેની જાત સાવ જુદી છે. જેમ સૂર્યનો પ્રકાશ થતાં અંધકાર
ન રહે, તેમ આત્મામાં સમ્યક્ત્વરૂપ જ્ઞાનપ્રકાશ થતાં તેમાં વિકલ્પનું કર્તૃત્વ રહેતું નથી. અરે,
જ્ઞાનીથી વિરુદ્ધભાવનું કર્તૃત્વ જ્ઞાનમાં કેમ શોભે? જ્ઞાન વિકલ્પરૂપે થતું નથી, છતાં અજ્ઞાની
જ્ઞાનમાં વિકલ્પનું કર્તૃત્વ માને છે, તે કર્તૃત્વ આત્માને શોભતું નથી, જ્ઞાનનો આદર ન કરતાં
વિકલ્પનો આદર કરે તેમાં શોભા નથી, અશોભા છે–મિથ્યાત્વ છે.
શરીરના કર્તૃત્વની તો વાત જ ક્યાં રહી? પણ જ્ઞાનમાં રાગનું કર્તૃત્વ માને તે ખરેખર
જૈન નથી. જે જ્ઞાયકપણે આત્માને અનુભવે છે એટલે શુદ્ધતારૂપે પરિણમે છે તે ખરો જૈન છે; તે
જ જિનના માર્ગમાં આવ્યો છે એટલે મોક્ષના માર્ગમાં આવ્યો છે.
તે મોક્ષમાર્ગી જીવ શું કરે છે? –કે પોતાના જ્ઞાન–આનંદરૂપ પરિણામને કરે છે,
–તેરૂપે પરિણમે છે; રાગાદિને પોતાના જ્ઞાનપરિણામથી ભિન્ન જાણે છે– ‘जो जानै सो
जाननहारा’ જાણનાર તે જાણનાર જ રહે છે, જ્ઞાની જ્ઞાનભાવપણે જ પરિણમે છે,
જ્ઞાનથી ભિન્ન વિકલ્પોમાં કદી તન્મયરૂપ પરિણમતા નથી, તેને કરતા નથી. અહો, જ્ઞાન
અને વિકલ્પની ભિન્નતાની અદ્ભુત વાત! –તેને પોતાની જાણીને પ્રેમથી સાંભળ તો ખરો. આવું
મારું સ્વરૂપ છે–એમ લક્ષમાં તો લે. –એ લક્ષમાં લેતાં અંદર રસ્તો થઈ જશે.
ચૈતન્યનું લોહચૂંબક લગાડતાં જે પરિણામ આત્મામાં ખેંચાઈ આવે તે આત્માના ખરા
(શુદ્ધ) પરિણામ છે, તે પરિણામ જ્ઞાન–આનંદની પુષ્ટિરૂપ છે. જે પરિણામ અંદર ખેંચાઈ ન આવે
ને બહાર રહે તે રાગાદિ અશુદ્ધપરિણામો ખરેખર આત્માના નથી.
સવિકલ્પદશાના કાળે પણ જ્ઞાનીને જ્ઞાનમય ભાવ વર્તે છે, વિકલ્પથી જુદું જ્ઞાન વર્તે છે.
ઓછી શુદ્ધતા હો, વધુ શુદ્ધતા હો ને પૂરી શુદ્ધતા થાય, તે શુદ્ધતાનો જે ભાવ છે તે રાગથી જુદો જ
છે; તે શુદ્ધતા જ મોક્ષનો માર્ગ છે. સ્વવસ્તુના આશ્રયે શુદ્ધતા છે; સ્વવસ્તુના અનુભવ વગર
શુદ્ધતા થાય નહિ. આમ બંનેને ભિન્ન જાણે ત્યારે સાચો અનુભવ થાય ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે.–
અનુભવ રત્નચિંતામણિ, અનુભવ હૈ રસકૂપ
અનુભવ મારગ મોક્ષકા, અનુભવ મોક્ષસ્વરૂપ.
(સ. કળશ–૯૬)