કાનજીસ્વામીનાં અધ્યાત્મભાવનાભરપૂર વૈરાગ્યપ્રેરક પ્રવચનોનો સાર.
–એમ બતાવ્યું. હવે મરણ પછી એટલે કે દેહના વિયોગ પછી પણ આત્માનું અસ્તિત્વ ટકી રહે છે
–એ વાત દ્રષ્ટાન્તપૂર્વક ગાથા ૧૦૧ માં બતાવે છે–
तथा जागरद्रष्टेपि विपर्यासाविशेषतः।।
દેખે છે, સ્વપ્નમાં જે નાશ દેખ્યો તે તો વિપર્યાસ અને ભ્રમણા છે. તેમ જાગૃત– દશામાં પણ દેહના
નાશથી પોતાનો (આત્માનો) નાશ થવાનું અજ્ઞાની માને છે તે પણ સ્વપ્નદશાની જેવો જ
વિપર્યાસ અને ભ્રમણા છે, ખરેખર આત્માનો નાશ થતો નથી; જેમ જાગૃતદશામાં પોતે એવો ને
એવો છે તેમ દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યદ્રષ્ટિથી જુએ તો આત્મા બીજા ભવમાં અથવા શરીરરહિત
સિદ્ધદશામાં એવો ને એવો નિત્ય બિરાજમાન છે. દેહના સંયોગથી આત્માની ઉત્પત્તિ અને દેહના
વિયોગે આત્માનું મરણ માનવું એ ભ્રમણા છે. આત્મા દેહથી જુદો ઉપયોગલક્ષણવાળો છે; દેહની
ઉત્પત્તિથી તેની ઉત્પત્તિ થઈ નથી તેમજ દેહના વિયોગે તેનું મરણ થતું નથી. જન્મ અને મૃત્યુ
વગરનો સત્સ્વરૂપ આત્મા છે.
સ્વપ્નમાં કોઈએ જોયું કે ‘હું મરી ગયો. ’ અને પછી તે જાગીને બીજાને કહે કે ‘ભાઈ! હું તો મરી
ગયો છું, ’ –તો લોકો તેને મૂરખ જ ગણે. એલા! તું જીવતો જાગતો ઊભો છો ને કહે છે કે હું
મરી ગયો? જેમ સ્વપ્નાની તેની વાત એ ભ્રમણા છે; તેમ દેહના છૂટવાથી કોઈ કહે કે આત્મા
મરી ગયો. –તો જ્ઞાની કહે છે કે અરે મૂરખા!