જ્ઞાન તો ધીરૂં છે, નિરાકુળ છે. બંનેની જાત જ જુદી છે. રાગના કર્તૃત્વમાં અટકવાનો
જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી, જ્ઞાનનો સ્વભાવ તો લોકાલોકને જાણવાનો છે. જે રાગના
કર્તૃત્વમાં રોકાઈ જાય છે તે જ્ઞાન લોકાલોકને જાણી શકતું નથી; આ રીતે રાગ તે તો
જ્ઞાનથી વિરુદ્ધભાવ છે.
હોતો નથી. શુભરાગ કરીને મેં કાંઈક ધર્મ કર્યો–એમ અજ્ઞાની તેમાં રોકાઈ જાય છે ને
જ્ઞાનસ્વભાવથી વિમુખ થાય છે, તે જીવ અજ્ઞાનબુદ્ધિને લીધે ચારગતિમાં અવતાર કરી–
કરીને દુઃખી થાય છે.
એકમેક હોય એમ તે પરભાવોમાં તન્મયપણે વર્તે છે. જ્ઞાન તો સ્વભાવભૂત છે, ને
રાગાદિ પરભાવભૂત છે. –આમ બંનેની અત્યંત ભિન્નતા છે. જ્ઞાનમાં રાગાદિ જણાય
ત્યાં, હું જ્ઞાન કર્તા ને રાગાદિ મારું કર્મ–એમ અજ્ઞાની રાગની ક્રિયાપણે પરિણમે છે, એનું
નામ અજ્ઞાનમય પ્રવૃત્તિ છે, અને તે જ બંધનું કારણ છે. જ્યાંસુધી અજ્ઞાનમયપ્રવૃત્તિ છે
ત્યાંસુધી જીવ સંસારમાં રખડે છે. રાગથી ભિન્ન હું તો જ્ઞાનમાત્ર છું, જ્ઞાનક્રિયામાં
રાગક્રિયા નથી, ને રાગક્રિયામાં જ્ઞાનક્રિયા નથી–એમ અત્્યંત ભિન્નતા જાણીને જીવ
જ્યારે જ્ઞાનમાત્રભાવપણે પરિણમે છે ત્યારે રાગના અંશને પણ તે પોતામાં ભેળવતો
નથી, એટલે તેને કર્મબંધન પણ થતું નથી; તેથી તે જીવ કર્મોથી છૂટે છે. આ રીતે
ભેદજ્ઞાન તે જ મોક્ષનો ઉપાય છે.
રાગરૂપ પણ નથી. પુણ્ય–પાપથી ભિન્ન ને આનંદ સાથે એકરૂપ એવો જે પોતાનો
આત્મસ્વભાવ તેની વાતનું યથાર્થ લક્ષપૂર્વક શ્રવણ જીવે કદી કર્યું નથી. પોતાના