સ્વકાળના અસ્તિત્વમાં વર્તી રહ્યું છે. સમવસરણમાં બેઠા બેઠા દિવ્યધ્વનિ સાંભળતો હોય
ત્યારે દિવ્યધ્વનિના કાળને લીધે અહીં જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ છે એમ નથી પણ જ્ઞાનના
કારણે જ્ઞાનનો સ્વકાળ નથી, ચશ્મામાં તો જ્ઞાનની નાસ્તિ છે. જ્ઞાનની સ્વકાળમાં અસ્તિ
છે, સ્વકાળથી જ તેે જ્ઞાન થયું છે, ચશ્માથી નહિ. ચશ્માને કારણે જ્ઞાન થયું એમ માનવું
તે તો સ્વ–પરની એકતાબુદ્ધિરૂપ એકાંત છે, સ્વ–પરની ભિન્નતારૂપ અનેકાન્તની તેને
ખબર નથી.
જીવમાં કેવળજ્ઞાનરૂપ પરિણમન હોય ને શરીરમાં તે કાળે વજ્રસંહનનરૂપ પરિણમન હોય,
છતાં એક બીજાના કારણે તેમનું હોવાપણું નથી, એકની બીજામાં નાસ્તિ છે, એ જ રીતે
કારણે કોઈ નથી; શરીરની જે દિગંબરદશા છે, તે જડ છે, જીવની મુનિદશામાં તેની નાસ્તિ
છે; અને તે શરીરમાં મુનિદશાની નાસ્તિ છે. સ્વકાળથી દરેક પદાર્થ સત્ છે ને પરકાળથી તે
અસત્ છે. આવી ભિન્નતામાં સ્વાધીનતા છે; ને સ્વાધીનતામાં જ સ્વાશ્રયરૂપ
વીતરાગભાવ એટલે કે ધર્મ છે. તે અનેકાન્તનું ફળ છે. જ્યાં જડ–ચેતનની ભિન્નતા અને
સ્વાધીનતાનું ભાન નથી ને સ્વ–પરની એકતારૂપ એકાંતબુદ્ધિ છે ત્યાં સ્વાશ્રયરૂપ
વીતરાગભાવ થતો નથી, ત્યાં તો અજ્ઞાન અને રાગદ્વેષ જ થાય છે, તે અધર્મ છે.
જ્ઞાન પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે સ્વકાળરૂપ પરિણમ્યા કરે છે. પરજ્ઞેયને
અવલંબવાના કાળે જ જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ છે–એમ નથી, પરજ્ઞેયથી અસત્પણે પોતાના
સ્વભાવને જ અવલંબીને જ્ઞાન પોતાના સ્વકાળમાં (સ્વપર્યાયમાં) અસ્તિપણે વર્તે છે.