: ૨૨ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ર૪૯૪
જ્ઞાનચેતનાનું કાર્ય વિકલ્પ કે વાણી નથી. કોઈ પૂછે કે જ્ઞાનચેતના
પ્રગટે એટલે બધા શાસ્ત્રોનાં અર્થ ઉકેલતાં આવડી જાય, ને બીજાને
ઉપદેશ દઈને સમજાવતાં આવડી જાય–એ જ્ઞાનચેતનાનું ફળ છે?
–તો જ્ઞાની કહે છે કે ના; જ્ઞાનચેતનાનું ફળ તો એ છે કે પોતાના
આત્માને ચેતી લ્યે; આત્માને સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ કરી લેવો તે
જ્ઞાનચેતનાનું ફળ છે. જ્ઞાનચેતનાના ફળમાં શાસ્ત્રના અર્થ ઉકેલતાં
આવડે એવું કાંઈ તેનું ફળ નથી, પણ આત્માના અનુભવનો ઉકેલ પામી
જાય–એવી જ્ઞાનચેતના છે. તે જ્ઞાનચેતના તો અંતરમાં પોતાના
આનંદસ્વરૂપ આત્માને ચેતે છે. (આ ન્યાય ખાસ સમજવા યોગ્ય છે.)
જ્ઞાનચેતનાનું કાર્ય અંતરમાં આવે છે, બહારમાં નહીં. કોઈ જીવ
શાસ્ત્રોના અર્થોની ઝપટ બોલાવતો હોય તેથી તેને જ્ઞાનચેતના ઊઘડી
ગઈ છે એમ તેનું માપ નથી; કેમકે કોઈ જીવને ભાષાનો યોગ ન હોય ને
કદાચ તેવો પર તરફનો વિશેષ ઉઘાડ પણ ન હોય છતાં અંદર જ્ઞાન–
ચેતના હોય. ને કોઈને કદાચ તેવો વિશેષ ઉઘાડ હોય તોપણ તે કાંઈ
જ્ઞાનચેતનાની નિશાની નથી, જ્ઞાનચેતનાનું કાર્ય તો અંતરની
અનુભૂતિમાં છે. જેણે જ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને રાગથી ભિન્ન સ્વરૂપને
અનુભવમાં લઈ લીધું છે તે જીવને અપૂર્વ જ્ઞાનચેતના અંદરમાં ખીલી
ગઈ છે. એની ઓળખાણ થવી જીવોને કઠણ છે.
ભાઈ, તારે જન્મ–મરણનાં દુઃખ ટાળવા હોય ને આત્માનું સુખ
જોઈતું હોય તો, ધ્યાનના વિષયરૂપ એવા તારા શુદ્ધ સ્વભાવને
અનુભવમાં લે. એ અનુભવમાં આનંદસહિત જ્ઞાનચેતના ખીલી ઊઠશે.
બહારનાં ભણતર વડે જ્ઞાનચેતના નથી ખીલતી. અંદર જ્ઞાનસ્વભાવને
ચેતે– અનુભવે એનું નામ જ્ઞાનચેતના. આવી જ્ઞાનચેતના તે
સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો ધર્મ છે. અજ્ઞાની પોતાને રાગપણે જ ચેતે છે–અનુભવે છે,
તે અજ્ઞાનચેતના છે, તે કર્મચેતના છે. જે રાગાદિ અશુદ્ધતાને જ
અનુભવે છે તેને રાગ–દ્વેષ–મોહરહિત જે શુદ્ધજ્ઞાન તેના સ્વાદની ખબર
નથી. ધર્માત્માની જ્ઞાનચેતના રાગથી ભિન્ન અંતર્મુખ છે; પર્યાયે
શુદ્ધસ્વભાવને સ્પર્શીને તેનો અનુભવ કર્યો છે. તે ચેતના રાગને નથી
સ્પર્શતી, રાગથી તો જુદી