: ૧૨ : આત્મધર્મ : કારતક : ૨૪૯પ
–એ બંને એક સાથે છે; તેમાં જેઓ એકલા અભૂતાર્થભાવોને જ દેખે છે ને
શુદ્ધસ્વભાવને નથી દેખતા તેઓ વ્યવહારમાં જ મુર્છાયેલા છે–અજ્ઞાની છે. ને જેઓ
અશુદ્ધતાથી ભિન્ન એવા શુદ્ધસ્વભાવને શુદ્ધનયના પુરુષાર્થવડે અંતરંગમાં અનુભવે છે
તેઓ ભૂતાર્થદર્શી–સત્યદર્શી–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે.
અહો, સમ્યગ્દર્શન માટે આ અપૂર્વમંત્ર છે. સંતોએ શુદ્ધાત્માના અનુભવની રીત
બતાવીને માર્ગ સુગમ કરી દીધો છે. આ વાત લક્ષમાં લઈને રુચિ જાય તે ન્યાલ થઈ
જશે.
સાધકના
નિશ્ચય–વ્યવહાર
જ્ઞાનીની દરેક પર્યાયમાં સહેજે એવું સામર્થ્ય હોય છે કે તે પર્યાય પોતાને
અને અખંડ સ્વભાવને જાણે છે. નિશ્ચયવ્યવહાર બંનેના જ્ઞાનસહિત સાધકની
પર્યાય પરિણમે છે. તેમાં નિશ્ચયસ્વભાવનો આશ્રય કરે છે; ને પર્યાયના ભેદરૂપ
વ્યવહાર તેને માત્ર જાણે છે–પણ તેના આશ્રયમાં અટકતા નથી, માટે તે
વ્યવહારને ‘જાણેલો’ (–આદરેલો નહિ પણ જાણેલો) પ્રયોજનવાન કહ્યો. ને
ભૂતાર્થસ્વભાવ પરમ સત્ય પ્રયોજનભૂત આશ્રય કરવાયોગ્ય છે. તેના જ આશ્રયે
મોક્ષમાર્ગ સિદ્ધ થાય છે. તેનો આશ્રય કર્યો ત્યારે તો સાધકપર્યાય પ્રગટી, ને ત્યારે
જ વ્યવહારનું પણ જ્ઞાન થયું.–આ પ્રકારે બે નયની સંધિ છે. પણ વ્યવહારના
વિકલ્પના આશ્રયે કલ્યાણ માની લ્યે તો તેને નિશ્ચય કે વ્યવહાર એક્કેયનું ખરૂં
જ્ઞાન થતું નથી, કેમકે તે તો વ્યવહારનો પક્ષ છોડીને ભૂતાર્થસ્વભાવ તરફ દ્રષ્ટિ જ
કરતો નથી. તેને તો વ્યવહારવિમૂઢ કહ્યો છે. માટે અભૂતાર્થ–વ્યવહારભાવો, અને
ભૂતાર્થ–પરમાર્થ એકભાવ–એ બંનેને જાણીને ભૂતાર્થ સ્વભાવનો આશ્રય કરવો.
તેની સન્મુખતા કરવી તે પ્રયોજન છે, તે જ સમ્યગ્દર્શનાદિની રીત છે. તેમાં
સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળપર્યાયો પ્રગટી જાય છે. તે સાધકનો સાચો વ્યવહાર છે...તે જ
તીર્થ એટલે કે તરવાનો ઉપાય અર્થાત્ મોક્ષમાર્ગ છે, તેનું ફળ મોક્ષ છે.
(સ. ગા. ૧૨ ના પ્રવચનમાંથી)