: કારતક : ૨૪૯પ આત્મધર્મ : ૧પ :
જેમ મુક્તજીવો પોતાની સિદ્ધપર્યાયરૂપ શુદ્ધપરિણામ વગરના હોતાં નથી.
મોક્ષદશામાં શુદ્ધજીવને પણ કેવળજ્ઞાન–સુખ વગેરે શુદ્ધપરિણામોનું અસ્તિત્વ છે.
પરિણામ એ કાંઈ ઉપાધિ નથી, એ તો વસ્તુનો સ્વભાવ છે. કોઈ કહે કે મોક્ષમાંય જીવને
પરિણામ હોય?–હા ભાઈ! મોક્ષમાંય જીવને પરિણામ હોય છે,–અશુદ્ધપરિણામ નથી
હોતા, શુદ્ધપરિણામ જ હોય છે.–‘સાદિ અનંત અનંત સમાધિ સુખમાં, અનંત દર્શન જ્ઞાન
અનંત સહિત જો’–આવા પરિણામ મુક્તજીવને પણ હોય છે.
અહીં તો એક કહેવું છે કે જગતના બધા પદાર્થોને પોતપોતાના પરિણામ હોય છે.
કોઈ પદાર્થ પરિણામ વગરનો નથી હોતો; ને કોઈ પરિણામ તે પદાર્થ વગરના હોતા
નથી. જેમ સિદ્ધપરિણામ છે તે મુક્તજીવરૂપ પદાર્થ વગર હોતા નથી. એકલા ક્ષણભંગુર
પરિણામને જ માને ને વસ્તુને ન માને તો તેને પણ પરિણામસ્વભાવી વસ્તુની ખબર
નથી. વસ્તુ વગર પરિણામ કોનાં? દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપ અથવા ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ
એવા નિજસ્વભાવમાં વસ્તુ રહેલી છે, તે જ સત્ છે. આવા સત્ સ્વભાવમાં રહેલી
વસ્તુને ઓળખતાં વીતરાગતા થાય છે. જ્ઞાન અને જ્ઞેયોના યથાર્થ સ્વભાવનો જેણે
નિર્ણય કર્યો છે તેને જ પ્રશમદશારૂપ ચારિત્ર પ્રગટે છે. જ્ઞાન જ જેનું ડામાડોળ હોય તેને
ચારિત્રદશાની સ્થિરતા કેવી? તેથી જ્ઞાનઅધિકારમાં છેલ્લે કહેશે કે આત્માના
જાણવાનો ઈચ્છક જીવ સર્વ પદાર્થોને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસહિત જાણે છે કે જેથી મોહાંકુરની
બિલકુલ ઉત્પત્તિ ન થાય.
જુઓ, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસ્વભાવમાં રહેલી વસ્તુનું જ્ઞાન કરવાથી મોહનો નાશ
થાય છે. પોતાની પર્યાય તે પોતાના સ્વભાવથી થઈ છે, બીજાથી થઈ નથી–એમ નક્કી
કરતાં દ્રષ્ટિ અંર્તસ્વભાવમાં ઝુકે છે, પર સાથેની એકત્વબુદ્ધિ છૂટી જાય છે ને મોહ નષ્ટ
થઈ જાય છે. તે ઉપરાંત દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું વિશેષજ્ઞાન તે પણ વીતરાગતાનું કારણ છે.
પર્યાય તે વસ્તુનો સ્વભાવ છે–એમ તેને સ્વતંત્ર ન જાણતાં, પરને લીધે પર્યાય થવાનું
માને તેને મોહ કદી છૂટે નહિ; પરથી પર્યાય માને તેને તો પર સાથે એકત્વબુદ્ધિથી
રાગદ્વેષ થયા જ કરે. એટલે પરિણામસ્વભાવી વસ્તુને જાણ્યા વગર સમ્યગ્દર્શન,
સમ્યગ્જ્ઞાન કે સમ્યક્ચારિત્ર હોય નહીં. અહો, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપ વસ્તુસ્વભાવ
સર્વજ્ઞદેવે બતાવ્યો છે, તેનું કથન જૈનશાસન સિવાય બીજામાં યથાર્થ હોય નહિ.
વસ્તુના પરિણામ પરવસ્તુના આશ્રયે થતા નથી પણ વસ્તુ પોતે પરિણામ–