: ૧૬ : આત્મધર્મ : કારતક : ૨૪૯પ
સ્વભાવવાળી છે; પરિણામી પદાર્થ જ પોતાના પરિણામરૂપે પરિણમે છે. એક ક્ષણ પણ
એવી નથી હોતી કે પદાર્થ પરિણામ વગરનો એકાન્ત કૂટસ્થ હોય. તેમજ પરિણામ
ત્રિકાળીવસ્તુના આશ્રયે થાય છે. ધ્રુવને ન સ્વીકારે ને એકલી ક્ષણિકતાને જ માને
તોપણ તેને યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપની ખબર નથી. મોક્ષમાં સિદ્ધપર્યાય છે પણ આત્મવસ્તુ
નથી–એમ ન બને; અથવા મોક્ષમાં આત્મા છે પણ તેને જ્ઞાનાદિ કોઈ પર્યાય નથી–એમ
પણ ન બને. દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપ વસ્તુ છે, તે જ સત્ છે. તેમાંથી એક્કેય અંશને કાઢી
નાંખતાં વસ્તુ જ સત્ રહેતી નથી.
આવું વસ્તુસ્વરૂપ નક્કી કરનાર જીવ પોતાના પરિણામ પોતાની વસ્તુના જ
આશ્રયે જાણીને સ્વાશ્રયે પરિણમે છે, એટલે સ્વભાવના આશ્રયે સાધકભાવરૂપ નિર્મળ
દશા થતાં થતાં કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષ પ્રગટે છે.
વસ્તુ પરિણામસ્વભાવવાળી છે; સમયેસમયે પરિણામ થવા તે દરેક વસ્તુનો
સ્વભાવ છે. પરિણામ તે ઉપાધિ નથી પણ વસ્તુનું સ્વરૂપ છે. અશુદ્ધતા તે ઉપાધિ છે,
પણ નિર્મળ પરિણામ તે તો સ્વભાવ છે, તેને જુદા કરી શકાય નહિ.
જો વસ્તુ પરિણમનસ્વભાવવાળી ન હોય તો સંસારદશાથી છૂટીને મોક્ષદશારૂપે
આત્મા કદી પરિણમી શકે નહિ. જે પોતાનું કલ્યાણ કરવા ઈચ્છે છે તે એક ક્ષણમાં
કલ્યાણ કરવા ઈચ્છે છે, ને તે કલ્યાણરૂપે પોતે કાયમ ટકે એમ ઈચ્છે છે, એટલે એક
ક્ષણમાં પલટો ખાઈને અકલ્યાણમાંથી કલ્યાણરૂપે પરિણમી જાય, ને છતાં દ્રવ્યપણે
કાયમ ટકે એવી આત્માની તાકાત છે; મિથ્યાત્વમાંથી સમ્યક્ત્વભાવરૂપે એક ક્ષણમાં
આત્મા પરિણમી જાય છે. અને તે પરિણામ કોઈ બીજાના આશ્રયે નથી થતા પણ
પરિણામી એવો જે પોતાનો સ્વભાવ તેના આશ્રયે જ પરિણામ થાય છે. જડના
પરિણામો જડના આશ્રયે થાય છે, ચેતનના પરિણામો ચેતનના આશ્રયે થાય છે.
ચેતનના પરિણામો જડના આશ્રયે, કે જડના પરિણામો ચેતનના આશ્રયે થતા નથી.
ઉપાદાનના પરિણામો ઉપાદાનના આશ્રયે થાય છે, પરવસ્તુરૂપ નિમિત્તના આશ્રયે
ઉપાદાનના પરિણામો થતા નથી. અહો, કેવો સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વભાવ છે! એકેક સમયના
પરિણામો સ્વતંત્ર સ્વાધીન છે. પણ ઊંધી દ્રષ્ટિમાં અજ્ઞાનીને સ્વાધીનતા દેખાતી નથી ને
સમયેસમયે તે પોતાને પરાધીન માને છે, એટલે પરાશ્રયબુદ્ધિથી અશુદ્ધતારૂપે પરિણમે
છે; તે સંસાર છે.