: પોષ : ૨૪૯પ આત્મધર્મ : ૧૧ :
પર્યાયવડે પર્યાય નથી પમાતી પણ પર્યાયવડે દ્રવ્ય પમાય છે, એટલે પૂર્વ
પર્યાયવડે વર્તમાન પર્યાય થઈ એમ નથી. વર્તમાન પર્યાયને વર્તમાનકાળે દ્રવ્યે પ્રાપ્ત કરી
છે, ને તે પર્યાયવડે દ્રવ્ય જ પ્રાપ્ત કરાયું છે. આમ તે તે કાળે પોતપોતામાં જ દ્રવ્ય–
પર્યાયની સંધિ છે, પણ પરની સાથે તેની સંધિ નથી. આવા નિર્ણયમાં સ્વ–પરનું
ભેદજ્ઞાન થઈને સ્વસન્મુખતાવડે સમ્યગ્દર્શનાદિ અપૂર્વ દશા પ્રગટે છે. અહો!
વીતરાગમાર્ગે અલૌકિક વસ્તુસ્થિતિ પ્રકાશીત કરી છે.
ગણધરદેવને ચારજ્ઞાનરૂપ પર્યાય છે તે પર્યાયવડે તેમનું આત્મદ્રવ્ય પમાય છે, ને
તે પર્યાયને તેમના આત્મદ્રવ્યે પ્રાપ્ત કરી છે, પણ તીર્થંકરદેવવડે તે પર્યાય પ્રાપ્ત કરાતી
નથી. ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વપર્યાય કેવળી કે શ્રુતકેવળી ભગવાનવડે નથી પમાતી, પણ તે
આત્મદ્રવ્ય પોતે પોતાની તે પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે છે, ને તે પર્યાયવડે તેનું પોતાનું
આત્મદ્રવ્ય પમાય છે.
આત્માની પર્યાયવડે આત્મદ્રવ્ય ઓળખાય, ને જડની પર્યાયવડે જડદ્રવ્ય
ઓળખાય.
આત્માની પર્યાયવડે પરદ્રવ્ય ન ઓળખાય, ને પરની પર્યાયવડે આત્મદ્રવ્ય ન
ઓળખાય.
દરેક પર્યાય પોતપોતાના દ્રવ્યને જ પ્રસિદ્ધ કરે છે ‘હું આ દ્રવ્યની પર્યાય છું.’
એક દ્રવ્યના ગુણ બીજા દ્રવ્યવડે નથી થતા તેમ એક દ્રવ્યની પર્યાય પણ બીજા
દ્રવ્યવડે નથી થતી.
અહો, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસ્વરૂપ વસ્તુ કેટલી સ્વતંત્ર છે! આવું સ્વરૂપ ઓળખે તો
પોતાના ગુણ–પર્યાય પોતાના દ્રવ્યમાં શોધે, એટલે સ્વસન્મુખ થાય; ને પરમાં પોતાના
ગુણ–પર્યાય ન શોધે એટલે પર સાથે એકતાબુદ્ધિ છૂટે. આ રીતે અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થાય છે.
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઓળખતાં આખા જગતની વસ્તુસ્થિતિ
ઓળખાઈ જાય છે. ભાઈ તારી કેવળજ્ઞાન પર્યાયને તારા દ્રવ્યમાં શોધ, અન્યમાં ન
શોધ. તારી સમ્યગ્દર્શનપર્યાયને તારા દ્રવ્યમાં શોધ, અન્યમાં ન શોધ; નિમિત્તમાં ન
શોધ, રાગમાં ન શોધ, પૂર્વપર્યાયમાં ન શોધ. કેમકે તારી પર્યાય તારા દ્રવ્યવડે પમાય છે,
પરથી નિમિત્તથી રાગથી કે પૂર્વપર્યાયથી તે પમાતી નથી. તારી એક્કેય પર્યાય કે ગુણ
એવા નથી કે બીજા વડે તે પમાય; તે તારા સ્વદ્રવ્ય વડે જ પમાય છે,–માટે દેખ તારા
દ્રવ્યમાં!
સ્વદ્રવ્યનું અવલોકન કરતાં જ તેના વડે અપૂર્વ આનંદદશા પમાશે.