: ૧૨ : આત્મધર્મ : મહા : ૨૪૯પ
મોક્ષમાં જવાનું સાથીદાર કોણ?
આ મોક્ષના કારણરૂપ જે સ્વવીર્ય છે તે આનંદનું સહકારી છે, પણ રાગનું
સહકારી નથી, રાગનું તો તે નાશક છે. આવું આત્મવીર્ય આત્માનું હિતકારી છે, ને
અનંત ગુણોની નિર્મળતાની રચના કરવામાં તે સહકારી છે. જુઓ, આ મોક્ષનું
સાથીદાર! મોક્ષ જવામાં સાથીદાર કોણ? કે તારું આત્મવીર્ય તે જ તારું સાથીદાર છે; તે
જ સગું ને સારથિ છે. સ્વમાં લીન થઈને અનંતગુણની નિર્મળ–પર્યાયને તે રચે છે, પણ
રાગમાં તે લીન થતું નથી, રાગને રચતું નથી. આવું કોમળ–સહજ–સીધું સરળ વીર્ય તે
કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું સાધન છે. આવા સાધન વડે સિદ્ધભગવંતોએ સિદ્ધપદને સાધ્યું છે.
રાગ–દ્વેષ તે તો કઠોર છે, ને આ વીતરાગી સ્વવીર્ય કોમળ સ્વભાવી છે; કેવળજ્ઞાનનું
સાથીદાર થઈને તે આત્માને ભવસાગરથી તારી લ્યે છે તેથી તે તરણ–તારણ છે. આ
સ્વવીર્યના બળે આત્મા સદા આનંદમાં લીન રહે છે, તે સદાકાળ વિશ્વને જાણ્યા કરે
તોપણ તેને થાક લાગતો નથી. સદાકાળ પોતાના કેવળજ્ઞાનાદિ સ્વભાવને રચ્યા કરે
એવું વીર્યગુણનું સામર્થ્ય છે.
આ રીતે જ્ઞાન અને આનંદની જેમ શ્રદ્ધા–ચારિત્ર વગેરે સર્વે ગુણોના
પરિણમનમાં વીર્યનું સહકારીપણું છે, પણ એક્કેય ગુણના નિર્મળ પરિણમનમાં રાગનું
સહકારીપણું નથી. સાદિ–અનંતકાળસુધી કેવળજ્ઞાન અને અતીન્દ્રિય આનંદરૂપે
પરિણમ્યા કરે છતાં આત્માનું વીર્ય એવી તાકાતવાળું છે કે તેને કદી જરાપણ થાક
લાગતો નથી, સદાય એવો ને એવો તાજેતાજો રહે છે. એક સમયમાં અનંતા સ્વગુણની
નિર્મળપર્યાયને રચે એવી આત્મવીર્યની તાકાત છે; રાગમાં એવી તાકાત નથી. આ રીતે
રાગ અને સ્વવીર્ય ભિન્ન છે. અહો! જૈનતત્ત્વ અલૌકિક છે; એના સૂક્ષ્મ ન્યાયો સમજતાં
અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થાય છે. આ કોઈ સાધારણ વાત નથી, પણ સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર અરિહંતદેવે
જાણેલાં ને કહેલાં તત્ત્વો છે.
જૈનધર્મના ચારે અનુયોગમાં આત્મશુદ્ધિનું જ તાત્પર્ય છે
આત્મહિતના હેતુએ શાસ્ત્રના ચારે અનુયોગનો અભ્યાસ કરવાનું કહ્યું છે; શુદ્ધ
દ્રષ્ટિના ઉદ્યમપૂર્વક ગૃહસ્થ–શ્રાવકોએ ચારે અનુયોગનો અભ્યાસ કરવો. પ્રથમ
કથાનુયોગમાં ૨૪ તીર્થંકર ભગવંતોનું તથા ગણધરાદિ મહાપુરુષોનું જીવન છે, તેમાં
જીવને અધર્મની રુચિ છૂટે ને ધર્મની રુચિ વધે તેવી કથાઓ દ્વારા ઉપદેશ આપ્યો છે.
દ્રવ્યાનુયોગમાં છદ્રવ્યોનું સ્વરૂપ બતાવીને તેમાં શુદ્ધાત્માનો મહિમા બતાવ્યો છે, તેના
અનુભવની રીત બતાવી છે, નિશ્ચય–વ્યવહાર બંને બતાવીને નિશ્ચયસ્વરૂપમાં આરૂઢ
થવાનું કહ્યું છે. ભગવાનની વાણીમાં ચારે અનુયોગ આવ્યા છે; જેને ચારે અનુયોગમાંથી
કોઈની અરુચિ છે તેને અધ્યાત્મની રુચિ નથી. પં. ટોડરમલ્લજીએ મોક્ષમાર્ગપ્રકાશકમાં
આઠમા અધ્યાયમાં ચારે અનુયોગના ઉપદેશ સંબંધી સરસ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે.