: ૬ : આત્મધર્મ : મહા : ૨૪૯પ
લબ્ધિવાળો (લબ્ધિ–અપર્યાપ્ત) મનુષ્ય થાય છે. ગર્ભમાં ઊપજે તો ત્યાં પણ અંગ–
પ્રત્યંગના અત્યંત સંકોચથી તીવ્ર દુઃખ પામે છે, તથા જન્મ વખતે યોનિમાંથી નીકળતાં
મહા દુઃખ પામે છે. બાળપણમાં જ માતા–પિતાથી રહિત થવાથી દુઃખિત થઈને પારકી
એઠ ખાઈને ઊછરે છે, તથા યાચક–ભીખારી થઈને મહા દુઃખમાં કાળ વીતાવે છે. આ
પ્રમાણે પાપને લીધે અશુભકર્મને વશ સર્વ જીવો દુઃખ ભોગવે છે,–છતાં ફરીને પણ તે
પાપ જ કરે છે, કંઈ પણ પુણ્ય ઉપાર્જન કરતા નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ, વ્રતસંયુક્ત,
ઉપશમભાવસહિત તથા નિંદા–ગર્હણાસંયુક્ત–એવા વિરલા જીવો જ પુણ્યોપાર્જન કરે છે.
પુણ્યવંત જીવને પણ ઈષ્ટવિયોગ અને અનિષ્ટસંયોગ થતો દેખાય છે.–જુઓ,
અભિમાનયુક્ત ભરતચક્રવર્તી જેવા પણ પોતાના નાના ભાઈવડે પરાજિત થઈ ગયા.
આ સંસારમાં બહુપુણ્યવંતને પણ સમસ્ત ઈષ્ટ વિષયોનો યોગ સર્વાંગપણે મળતો
નથી; ને એવું કોઈ પુણ્ય પણ નથી કે જેના વડે બધું જ મનોવાંછિત મળે.
કોઈને તો સ્ત્રી નથી; જો સ્ત્રી છે તો પુત્ર પ્રાપ્તિ નથી, અને પુત્ર હોય તો વળી
શરીર રોગી હોય છે. કદાચિન્ નીરોગ શરીર હોય તો ધન–ધાન્ય હોતાં નથી; ને ધન–
ધાન્ય પણ હોય તો જલ્દી મૃત્યુ આવી પડે છે. વળી કોઈની સ્ત્રી દુષ્ટ હોય છે, કોઈનો
પુત્ર દુરાચારી–વ્યસની હોય છે; કોઈના બાંધવો જ શત્રુ જેવા છે, અને કોઈની પુત્રી
દુરાચારિણી હોય છે; કોઈનો સુપુત્ર મરી જાય છે, કોઈની વહાલી સ્ત્રી મરી જાય છે,
કોઈના ઘર–કુટુંબ અગ્નિમાં ભસ્મ થઈ જાય છે. (સંસારમાં આમ અનેકવિધ
ઈષ્ટવિયોગ ને અનીષ્ટસંયોગ થયા કરે છે.) અરે, મનુષ્યગતિમાં આવાં અનેક દુઃખો
સહેવા છતાં પણ જીવ ધર્મમાં બુદ્ધિ કેમ જોડતો નથી? ને આરંભને કેમ છોડતો નથી!
સંસારમાં પુણ્ય–પાપનું ચક્ર સદાય ફર્યા કરે છે; તેથી કર્મવિપાકઅનુસાર ક્યારેક
ધનવાન તો નિર્ધન બની જાય છે ને નિર્ધન પણ ધનવાન થઈ જાય છે; રાજા મટીને
સેવક બની જાય છે, ને સેવક પણ રાજા થઈ જાય છે. શત્રુ હોય તે મિત્ર બની જાય છે ને
મિત્ર પણ શત્રુ બની જાય છે.–સંસારનો તો આવો જ સ્વભાવ છે.
દેવગતિનાં દુઃખ
હવે કદાચિત દેવ થાય તો તેને પણ, બીજા મહાન ઋદ્ધિધારક દેવોનો વૈભવ
દેખીને બળતરાથી માનસિક દુઃખ થાય છે. મહર્દ્ધિકદેવોને પણ ઈષ્ટવિયોગ થતાં
વિષયતૃષ્ણાવશ દુઃખ થાય છે. જેમનું સુખ વિષયોને આધીન છે (પરાધીન છે) એવા
જીવને તૃપ્તિ ક્યાંથી હોય? (એટલે પુણ્યજનિત ઈન્દ્રિયસુખોથી જીવ ખરેખર સુખી થતો
નથી.) શારીરિક દુઃખોથી પણ માનસિક દુઃખો અત્યંત તીવ્ર હોય છે; માનસિકદુઃખવાળા
જીવને વિષયો પણ દુઃખકર થઈ પડે છે. બાહ્યસામગ્રીઓ વિદ્યમાન હોય તોપણ માનસિક
ચિંતાવાળો જીવ દુઃખી જ રહે છે. મનોહર વિષયોવડે