: ૬૬ : આત્મધર્મ : જેઠ : ૨૪૯પ
નથી, એટલે આત્માને જ અવલંબીને જ્ઞાન થાય છે, ને તે જ્ઞાન જ આત્માનું ખરૂં સ્વરૂપ
છે. ઈંદ્રિયોના અવલંબનવાળું કે વિકલ્પોના ઘોલનવાળું જ્ઞાન તે ખરૂં જ્ઞાન નથી.
પરલક્ષી જ્ઞાનના કાંઈક ઉઘાડથી એમ માની લ્યે કે અમને ઘણું જ્ઞાન છે. –તો આચાર્યદેવ
ના પાડે છે કે ભાઈ, તારું એ જાણપણું તે જ્ઞાન જ નથી; સ્વસત્તાનું અવલંબન જેમાં ન
આવે તેને આત્માનું સ્વરૂપ કોણ કહે? રાગથી ભિન્ન પડીને સ્વભાવ તરફ વળેલું
વીતરાગી જ્ઞાન તે જ ખરૂં જ્ઞાન છે, તે જ આત્માનું ખરૂં લક્ષણ છે. એવા જ્ઞાનલક્ષણ વડે
આત્મા સમસ્ત પર દ્રવ્યોથી ભિન્નપણે અનુભવમાં આવે છે.
સ્વદ્રવ્ય તરફ વળ્યા વગર, એકલી ભગવાનની વાણી તરફના લક્ષે જે
ક્ષાયોપશમિકજ્ઞાન થાય તે જ્ઞાનને પણ ખરું જ્ઞાન કહેતા નથી; સ્વભાવ તરફના લક્ષે
ઊઘડેલું જે ક્ષાયોપશમિકજ્ઞાન તે તો ક્ષાયિકજ્ઞાનનું કારણ થાય છે. એકલા પર તરફનું
અગિયાર અંગ સુધીનું જ્ઞાન કરીને પણ જીવ સંસારમાં જ રખડ્યો, પરલક્ષી ૧૧ અંગનું
જાણપણું પણ તેને મોક્ષનું જરાય સાધન ન થયું. –અરે, તારું જ્ઞાન તારી સત્તાના
આશ્રયે હોય કે પરના આશ્રયે હોય? ઈંદ્રિયો તો જડ, તારા ચેતનસ્વભાવથી તદ્ન
વિરુદ્ધ, તેના આશ્રયે તારું જ્ઞાન કેમ હોય? ઈંદ્રિયોના અવલંબનવાળા જ્ઞાનમાં તો
દુઃખનું વેદન છે; સ્વસત્તાના અવલંબનવાળા જ્ઞાનમાં તો અતીન્દ્રિય આનંદ આવે છે.
સ્વસત્તાના અવલંબનમાં શુદ્ધ આત્માની જ મુખ્યતા છે. ઈંદ્રિયો કે રાગનો તેમાં અભાવ
છે. સમ્યગ્દર્શન તે મોક્ષનો સ્તંભ છે, ને તે આવા શુદ્ધઆત્માના અવલંબને જ પ્રગટે છે.
તેની સાથે અતીન્દ્રિયજ્ઞાન હોય છે. બહારના જાણપણા વડે આત્માની અધિકતા માનવી
તે મિથ્યાત્વ છે. અતીન્દ્રિય સ્વભાવમાંથી પ્રગટેલું જ્ઞાન તો અતીન્દ્રિય હોય. આવા
અતીન્દ્રિય જ્ઞાનની જગતને કિંમત નથી, ને બહારના હીરા–મોતી–રત્નોની કિંમત ભાસે
છે. અરે, એ તો જડ છે, ને તે એકલા જડ તરફ ઝુકેલું ઈંદ્રિયજ્ઞાન તે પણ ખરેખર
આત્માનું સ્વરૂપ નથી. આત્મા તો ઈંદ્રિયાતીત ચૈતન્યહીરો છે. –આવું સાચા જીવનું સ્વરૂપ
છે, ને ભગવાને તે ભણવાનું કહ્યું છે. એના વગર બીજા બધા ભણતર નકામા છે.
આત્માનું વસ્તુત્વ જ્ઞાન તે આનંદરૂપ છે, તે ઈંદ્રિયોરૂપ કે રાગરૂપ નથી. ‘ઈંદ્રિયો
વડે જાણું છું. –તે જ હું છું’ એમ અજ્ઞાનીને ઈંદ્રિયો સાથેની એકત્વબુદ્ધિથી લાગે છે. પણ
ઈંદ્રિયોથી જુદું સ્વસત્તા–અવલંબીજ્ઞાન તેને દેખાતું નથી; અતીન્દ્રિય ચૈતન્યસત્તા તેને
નથી દેખાતી, તેને તો જડ–ઈંદ્રિયો જ દેખાય છે; તે જડને કે તેને અવલંબનારા
ઈંદ્રિયજ્ઞાનને ખરો આત્મા કહેતા નથી. આત્મા તો ઈંદ્રિયોથી પાર અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમય