: ૨૪ : : માગશર : ૨૪૯૬
જીવને બંધ મોક્ષનું કારણ જીવમાં છે, બહારમાં નથી
(સમયસાર: બંધઅધિકારના પ્રવચનમાંથી)
*****
બંધ અધિકારમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે મિથ્યાદ્રષ્ટિને બંધન થાય છે અને
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને બંધન થતું નથી; કેમકે ઉપયોગ સાથે રાગની એકતારૂપ જે ચીકાશ તે જ
બંધનું કારણ છે, બીજું કોઈ બંધનું કારણ નથી. તેથી રાગથી ભિન્ન ઉપયોગ જેણે
અનુભવ્યો છે એવા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને બંધન થતું નથી.
રાગમાં એકપણે કોણ વર્તે છે? મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ વર્તે છે. સમ્યગ્દર્શન પછી જે અલ્પ
રાગ અને બંધન થાય છે તેને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતાના ઉપયોગથી ભિન્ન જાણે છે, તેથી
ખરેખર તેને બંધન નથી.
મન–વચન–કાયાની ક્રિયાઓ તથા બાહ્ય સંયોગો મિથ્યાદ્રષ્ટિને તથા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને
એકસરખા હોય છતાં તે વખતે મિથ્યાદ્રષ્ટિ કર્મોથી બંધાય છે ને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ બંધાતા નથી;
માટે બહારની ક્રિયાઓ તે બંધનું કારણ નથી એમ સિદ્ધ થયું. બંધનું કારણ એક જ છે કે
ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માની સાથે રાગાદિકને એકપણે અનુભવવા. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતાને
જ્ઞાનપણે જ અનુભવે છે, ચૈતન્યભૂમિમાં અંશ માત્ર રાગને ભેળવતા નથી. રાગ
વગરનો ઉપયોગ તે બંધનું કારણ કેમ થાય? માટે ધર્મીને બંધન નથી.
જ્ઞાન તે સ્વતત્ત્વ છે; રાગ તે પરતત્ત્વ છે. દેહાદિ તો જડ અને પર છે, તે તો
બહાર રહ્યા; અંદર સૂક્ષ્મ રાગ તે પણ જ્ઞાનથી ભિન્ન એવું પરતત્ત્વ છે, આવી
ભિન્નતાના અનુભવને ગ્રંથિભેદ અથવા સમ્યગ્દર્શન કહે છે. તેમાં બંધનો અભાવ છે, ને
બંધના કારણોનો પણ અભાવ છે. આવા જ્ઞાન વડે બંધનથી છૂટાય છે.
અનંતી કાર્મણવર્ગણા આખા લોકમાં સર્વત્ર ભરેલી છે; જ્યાં સિદ્ધ ભગવાન રહે
છે ત્યાં પણ અનંતી કર્મવર્ગણા ભરી છે, છતાં સિદ્ધ ભગવાનને જરા પણ કર્મ બંધન કેમ
થતું નથી? કેમકે તેમને રાગનો સર્વથા અભાવ છે. કર્મવર્ગણા તે કાંઈ બંધનું કારણ
નથી, જો તે જ બંધનું કારણ હોય તો સિદ્ધનેય બંધન થવું જોઈએ.
વળી આ પાંચ ઈન્દ્રિયો તથા અંદરનું જડ મન તે પણ બંધનું કારણ નથી;