: ૨૬ : : માગશર : ૨૪૯૬
સંયમીઓને તે યોગ હોવા છતાં બંધન થતું નથી. એ જ રીતે જીવના કષાય વગર
બહારમાં સચિત્ત–અચિત્ત વસ્તુનો ઉપઘાત થાય તે પણ બંધનું કારણ નથી; જો બાહ્ય
વસ્તુ બંધનું કારણ હોય તો સમિતિમાં તત્પર મુનિરાજને પણ બંધન થવાનો પ્રસંગ
આવે, પણ તે મુનિરાજને બંધન થતું નથી, કેમકે બંધનું કારણ જે રાગ સાથે એકતા,
તેનો તેને અભાવ છે. મિથ્યાત્વ જ બંધનું મુખ્ય કારણ છે; મિથ્યાત્વ વગરના રાગાદિ
કષાયભાવો તે બંધનું ગૌણ કારણ છે.
શરીરાદિ પુદ્ગલની ક્રિયાઓ જીવને બંધનું કારણ કેમ હોય? જીવના બંધનું
કારણ તો જીવના ભાવમાં હોય. જીવને મોક્ષનું કારણ પણ બહારમાં નથી, પોતાના
સ્વ–દ્રવ્યરૂપ સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવ જ મોક્ષનું કારણ છે. જીવના ઉપયોગનું રાગાદિ
સાથે જોડાણ તે બંધનું કારણ, અને ઉપયોગની રાગાદિથી ભિન્નતા તે મોક્ષનું
કારણ છે.
પોતાની અવસ્થામાં દોષ હોય તે જીવને બંધનું કારણ થાય, પણ બીજી ભિન્ન
વસ્તુમાં જે ક્રિયા થાય તે જીવને બંધનું કારણ ન થાય. રાગાદિ મલિનભાવો સાથે
એકતાથી ચૈતન્યભૂમિ મલિન થાય છે, તે એક જ બંધનનું કારણ છે, બીજું કોઈ બંધનું
કારણ નથી. ઉપયોગભૂમિ તો આનંદ સ્વરૂપ છે, રાગ વગરની છે; ને રાગાદિ ભાવો તો
દુઃખરૂપ છે. આમ ભિન્નતા જાણીને ઉપયોગને રાગથી જુદો અનુભવવો તે બંધનથી
છૂટવાનો ઉપાય છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ મન–વચન કે શરીરાદિની ચેષ્ટામાં વર્તે છે એમ ઉપચારથી જ કહેવાય
છે, ખરેખર સમ્યગ્દ્રષ્ટિ રાગમાં પણ નથી વર્તતો, તો શરીરની શી વાત? તે તો શરીર
અને રાગથી ભિન્ન એવા ઉપયોગમાં જ વર્તે છે. ઉપયોગમાં જ સ્વપણે વર્તે છે, રાગમાં
સ્વપણે વર્તતો નથી, તેથી તેને બંધન થતું નથી. રાગ વગરનો ઉપયોગ બંધનું કારણ
કેમ થાય? બસ, ઉપયોગમાં રાગનો અભાવ તે જ મોક્ષનું કારણ છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો કોઈ અદ્ભુત મહિમા છે કે તેને બંધન થતું નથી; સર્વ પ્રસંગે તેનો
ઉપયોગ રાગથી જુદો ને જુદો વર્તે છે; અંતરના સ્વભાવમાં જ એકપણે વર્તતો તેમનો
ઉપયોગ રાગાદિ અશુદ્ધભાવરૂપ થતો જ નથી, માટે તેમને બંધન નથી; તે તો શુદ્ધ
ઉપયોગને રાગથી જુદો પાડીને મોક્ષને જ સાધે છે. ભાવકર્મથી જુદો શુદ્ધ આત્મા, તે જ
સાચો આત્મા છે, તે જ સમયસાર છે. આવા આત્માને જે અનુભવે તે ધર્મીને બંધન થતું
નથી. આવો શુદ્ધ અનુભવ તે મોક્ષનું કારણ છે.
ધર્મીને તો શરીર અને રાગમાંથી એકતાબુદ્ધિ છૂટીને શુદ્ધ ઉપયોગના અનુભવથી