Atmadharma magazine - Ank 315
(Year 27 - Vir Nirvana Samvat 2496, A.D. 1970).

< Previous Page   Next Page >


PDF/HTML Page 11 of 45

background image
: ૮ : : પોષ : ૨૪૯૬
ઉત્પાદ–વ્યય થવા છતાં વસ્તુમાં સ્વજાતિનો ત્યાગ નથી; સ્વજાતિનો અત્યાગ
તેનું નામ ધ્રુવતા છે. જીવમાં મતિજ્ઞાનાદિ પર્યાયનો વ્યય થવા છતાં તે જીવ પોતાની
ચેતન–જાતને છોડતો નથી; નવી પર્યાય ઊપજે તે પણ ચેતન–જાતને છોડયા વગર જ
ઊપજે છે. ચેતનપણું સળંગ નિત્ય ટકી રહે છે. એ જ રીતે છએ દ્રવ્યોમાં પોતપોતાની
જાતનો અત્યાગ છે, તેની જાત કદી બદલતી નથી. મિથ્યાત્વ છૂટીને સમ્યક્ત્વ નવું પ્રગટે
પણ જીવ તો જીવ જ રહે છે. મિથ્યાત્વનો નાશ થતાં જીવનો નાશ થઈ જતો નથી. અને
સમ્યક્ત્વ ઉત્પન્ન થતાં જીવ કાંઈ નવો ઉત્પન્ન થતો નથી. બંને અવસ્થામાં જીવનું
જીવપણું ટકી રહે છે. એ જ રીતે પુદ્ગલની સર્વ અવસ્થાઓમાં પુદ્ગલદ્રવ્ય પુદ્ગલપણે
ટકે છે, કોઈ જીવ દેવમાંથી મનુષ્ય થયો, કે મનુષ્યમાંથી દેવ થયો, છતાં ચેતનરૂપ જીવ તે
તો ચેતનરૂપ જ રહ્યો.
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ જે લક્ષણ છે તે ત્રણે યુગપત વર્તે છે, ને દ્રવ્યના
સ્વભાવભૂત છે. દ્રવ્ય પોતે જ એવા ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ સ્વભાવવાળું છે. આ ઉત્પાદ–
વ્યય–ધ્રુવ સામાન્ય આદેશે દ્રવ્યથી અભિન્ન છે; ને વિશેષ આદેશે તેઓ દ્રવ્યથી ભિન્ન છે,
કેમકે ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવ એ પ્રત્યેક એકેક અંશની અપેક્ષાએ છે.
આવા ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ લક્ષણવડે દ્રવ્યનું સ્વરૂપ ઓળખાય છે, ઉત્પાદ–વ્યય–
ધ્રુવ ત્રણે વચ્ચે સમયભેદ નથી. દ્રવ્યમાં એક સમયમાં ત્રણે એકસાથે વર્તે છે.
(૩) ત્રીજા પ્રકારે દ્રવ્યનું લક્ષણ ‘ગુણ–પર્યાય’ છે. ગુણપર્યાયવત્ દ્રવ્ય છે.
ગુણ એટલે અન્વયરૂપ વિશેષો; એકરૂપ રહેનારા વિશેષો;
પર્યાય એટલે વ્યતિરેકરૂપ વિશેષો; બદલાતા વિશેષો.
આવા ગુણો દ્રવ્યમાં એકસાથ વર્તે છે; ને પર્યાયો ક્રમે વર્તે છે. આ ગુણપર્યાયો તે
દ્રવ્યથી કથંચિત્ ભિન્ન છે ને કથંચિત્ અભિન્ન છે, તથા સ્વભાવભૂત છે. આવું દ્રવ્યનું
સ્વરૂપ છે.
આ ત્રણે લક્ષણનાં ૩ સૂત્રો તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં આવે છે–
. सत् द्रव्यलक्षणम्।
. उत्पादव्ययधौव्ययुक्तं सत्।
. गुणपर्ययवत् द्रव्यम्।