: પોષ : ૨૪૯૬ : ૯ :
કુંદકુંદભગવાનનાં શાસ્ત્રમાં એ બધાનાં મૂળિયાં છે. તેમણે વસ્તુસ્વરૂપનું
અલૌકિક વર્ણન કર્યું છે. મોક્ષશાસ્ત્ર કુંદકુંદાચાર્યદેવના શિષ્ય ઉમાસ્વામીએ બનાવ્યું છે.
વસ્તુના જે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ છે તે ત્રણે ભાવો વસ્તુના સ્વભાવભૂત છે, કેમકે
વસ્તુના પોતાના તે ભાવો છે. જડના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ જડના સ્વભાવભૂત, ને
આત્માના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ આત્માના સ્વભાવભૂત છે. પછી રાગપર્યાય હોય કે
વીતરાગપર્યાય હોય, પણ જીવની તે પર્યાય પરથી જુદી છે, ને જીવથી અભિન્ન છે, એમ
સ્વ–પર દ્રવ્યની વહેંચણી કરવી છે. પછી આવી વહેંચણીનું ફળ વીતરાગતા આવે છે,–તે
સમજાવશે.
વસ્તુનું અસ્તિત્વ ત્રણ લક્ષણથી બતાવ્યું, તે ત્રણે લક્ષણો સાથે જ હોય છે. એક
લક્ષણ કહેતાં બાકીનાં બે લક્ષણો પણ તેમાં આવી જ જાય છે.
(૧) જે સત્ હોય તે–
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવવાળું હોય, અને ગુણપર્યાયવાળું હોય.
(૨) જે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ હોય તે–
સત્ હોય, અને ગુણપર્યાયોવાળું હોય.
(૩) જે ગુણ–પર્યાયોવાળું હોય તે–
સત્ હોય, અને ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવવાળું હોય.
આવા જ લક્ષણવાળું વસ્તુસ્વરૂપ છે. જો આમ ન હોય તો વસ્તુ જ ન હોઈ શકે,
તે સમજાવે છે:–
सत् द्रव्यलक्षणम्
જો વસ્તુમાં સતપણું ન હોય તો–ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા કે ગુણ–પર્યાય શેમાં રહે?
સત્ વસ્તુ નિત્ય–અનિત્યસ્વરૂપ હોય છે; તેમાં નિત્યતા કહેતાં ધૌવ્ય જાહેર થાય
છે ને અનિત્યતા કહેતાં ઉત્પાદ–વ્યય જાહેર થાય છે, એ રીતે સત્ને ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવપણું
પણ છે.
તથા ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ–તેમાં ધ્રુવ કહેતાં ગુણો, અને ઉત્પાદ–વ્યય કહેતાં પર્યાયો,
તે ગુણ–પર્યાયો સાથે વસ્તુનું એકપણું દર્શાવે છે એટલે કે વસ્તુને ગુણપર્યાયવાળી જાહેર
કરે છે. આમ ‘સત્’ કહેતાં ત્રણે લક્ષણો એક સાથે જાહેર થાય છે એટલે કે જ્ઞાનમાં આવે
છે. ‘સત્’ ને પોતાના ગુણ–પર્યાયની સાથે એકતા છે, પણ બીજાના