: પોષ : ૨૪૯૬ : ૧૧ :
આમ વસ્તુમાં ત્રણે લક્ષણ એક સાથે છે–સત્પણું, ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવપણું અને
ગુણ–પર્યાયવંતપણું. ત્રણમાંથી કોઈ પણ પ્રકાર દ્વારા વસ્તુને લક્ષમાં લેતાં ત્રણે પ્રકારનાં
લક્ષણ તેમાં આવી જ જાય છે; એવું જ વસ્તુસ્વરૂપ છે. અહો, અલૌકિક વસ્તુ સ્વરૂપ
સર્વજ્ઞદેવે જૈનશાસનમાં પ્રસિદ્ધ કર્યું છે.
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવને દ્રવ્યનું લક્ષણ કહ્યું; તે લક્ષણને બે નયોથી વિભક્ત કરીને કહે
છે કે ધ્રુવપણું તો દ્રવ્યાર્થિકનયથી છે, ને ઉત્પાદ–વ્યય તે પર્યાયાર્થિકનયથી છે. સત્ને
ઉત્પાદ–વ્યય વગરનું કહેવું, તેને જ વળી ઉત્પાદ–વ્યયવાળું કહેવું,–તેમાં શું વિરોધ છે?
ના; આ બધું નિરવદ્ય છે, નિર્બાધ છે, કેમકે દ્રવ્ય અને પર્યાયોનું અભિન્નપણું છે, તેથી
એક જ વસ્તુમાં બે નયવડે એ બંને પ્રકાર સંભવે છે, તેમાં કાંઈ વિરોધ નથી. વસ્તુના
સહવર્તી પર્યાયો એટલે કે સહવર્તી અંશો, એટલે કે ગુણો, તેની અપેક્ષાએ દ્રવ્યને ધ્રુવતા
છે, અનાદિ અનંત સત્ એવું દ્રવ્ય તેને ઉત્પત્તિ કે વિનાશ નથી. અને ક્રમવર્તી પર્યાયોની
અપેક્ષાએ વસ્તુમાં ઉત્પાદ–વ્યય છે. ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવ તે પર્યાયોનાં (ભેદોનાં) છે,
અને તે બધા પર્યાયોને દ્રવ્યથી અભિન્નપણું છે, તેથી દ્રવ્ય ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ લક્ષણવાળું
છે.
દ્રવ્ય કદી પર્યાય વિનાનું હોતું નથી; પર્યાય કદી દ્રવ્ય વિનાની હોતી નથી. દ્રવ્ય
અને પર્યાય બંને એક અસ્તિત્વમાં જ રહેલાં છે, એટલે વસ્તુપણે તેમને અભેદ છે. આવું
અસ્તિત્વ તે વસ્તુનો સ્વભાવ છે.
દ્રવ્ય કદી પર્યાય વગરનું હોતું જ નથી એવું સત્નું સ્વરૂપ છે, તો પછી
દ્રવ્યની પર્યાય બીજાને લીધે થાય એ વાત ક્્યાં રહી? અથવા નિમિત્ત ન આવે તો
પર્યાય ન થાય એ વાત ક્્યાં રહી? દ્રવ્ય સત્ હોય તે પર્યાય સહિત જ હોય, પર્યાય
વગર દ્રવ્ય હોય નહીં. એ જ રીતે પર્યાય કદી દ્રવ્ય વગર હોતી નથી. પર્યાય ‘દ્રવ્ય
વગર ન હોય’–એમ કહ્યું પણ પર્યાય ‘નિમિત્ત વગર ન હોય’ એમ ન કહ્યું. પોતાની
પર્યાય માટે પર સામે જોવાનું ન રહ્યું, પરથી ભિન્ન પોતાના દ્રવ્યને જોવાનું રહ્યું.
અહો, સર્વજ્ઞદેવે કહેલું તત્ત્વજ્ઞાન અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન કરાવીને, સ્વસન્મુખતા અને
વીતરાગતા કરાવે છે.