: ૬ : : પોષ : ૨૪૯૬
દુઃખ પરથી ઊપજ્યું એમ જેણે માન્યું તેણે પોતાનું સત્પણું પોતાથી ન માન્યું,
એટલે પોતાની ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ સ્વાધીન સત્તાને ન જાણી.
અજ્ઞાનદશા ટળીને સ્વભાવના આશ્રયે જ્ઞાનદશા ઉપજી, અથવા શ્રુતજ્ઞાન
પલટીને કેવળજ્ઞાન પર્યાય ઉપજી, તે ઉત્પાદ કોની સત્તામાં થયો?–કે જીવની સત્તામાં
થયો. વજ્રશરીર વગેરેનાં કારણે તે ઉત્પાદ નથી થયો.
આ પ્રમાણે સર્વત્ર પોતાનું સત્પણું પોતાથી જાણે અને પરનું સત્પણું પરથી
જાણે તો સત્ના જ્ઞાનવડે પરાશ્રિતબુદ્ધિ મટે, ભેદજ્ઞાન થાય ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે.
સર્વજ્ઞદેવે જોયેલા વિશ્વના સત્સ્વરૂપનું આ કથન છે. જગતના સત્ દ્રવ્યો ત્રણ
પ્રકારે ઓળખાય છે, અર્થાત્ ત્રણ પ્રકારનાં લક્ષણથી તે ઓળખાય છે.–
(૧) સત્ લક્ષણ વડે દ્રવ્ય ઓળખાય છે.
(૨) ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ લક્ષણ વડે દ્રવ્ય ઓળખાય છે.
(૩) ગુણ–પર્યાયોરૂપ લક્ષણ વડે દ્રવ્ય ઓળખાય છે.
જગતની જડ કે ચેતન કોઈ પણ વસ્તુમાં આવા ત્રણ લક્ષણો હોય છે. અને
પોતાનાં તે–તે લક્ષણ વડે જ તે–તે દ્રવ્ય લક્ષિત થાય છે. એકના અસ્તિત્વ વડે બીજાનું
અસ્તિત્વ લક્ષિત થતું નથી, અથવા એક દ્રવ્યના ઉત્પાદ વડે કે તેનાં ગુણ–પર્યાયવડે
બીજું દ્રવ્ય લક્ષિત થતું નથી. જેનાં ગુણ હોય તે વડે તે દ્રવ્ય જ લક્ષિત થાય છે.
જેમકે જીવની અવસ્થામાં દયાનો ભાવ ઊપજ્યો તે દયાવાળા જીવનું અસ્તિત્વ
લક્ષિત કરાવે છે, પણ તે ઉત્પાદ બીજાને લક્ષિત કરાવતો નથી. એક પદાર્થનાં ઉત્પાદ–
વ્યય–ધૌવ્યથી તે પદાર્થ લક્ષિત થાય છે, પણ એકના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ વડે બીજો પદાર્થ
લક્ષિત થતો નથી. દરેક દ્રવ્યનાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધૌવ્ય કે ગુણપર્યાયો પોતપોતામાં જ છે,
અને તેમનાથી તે દ્રવ્ય અભિન્ન છે.
સમ્યગ્દર્શનાદિ ધર્મપર્યાય ઉત્પન્ન થઈ, તે જીવદ્રવ્યને લક્ષિત કરાવે છે; પણ તે
પર્યાય વાણી વગેરે નિમિત્તોને લક્ષ કરતી નથી; વાણી પર્યાય વડે તેનાં
પુદ્ગલપરમાણુઓ લક્ષિત છે, તેનાં વડે જીવદ્રવ્ય લક્ષિત નથી.
વસ્તુનું પોતાનું જે લક્ષણ હોય, અથવા વસ્તુના જે ધર્મો હોય તે પોતામાં જ હોય
છે, પોતાથી ભિન્ન હોતાં નથી.