: ચૈત્ર : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૧૭ :
આત્માને અને જ્ઞાનને એકપણું છે, ભિન્નતા નથી; એટલે જ્ઞાન તે હું–એમ
અનુભવતો થકો જીવ જ્ઞાનક્રિયાને કરે છે, જાણવારૂપે પરિણમે છે.–તે તો બરાબર છે,
જીવનું એવું સ્વરૂપ જ છે; પણ જ્ઞાનની જેમ ક્રોધાદિમાં પણ આ ક્રોધ હું છું, આ ક્રોધ
મારું કાર્ય છે, એમ અજ્ઞાનભાવે જીવ વર્તે છે; ખરેખર ક્રોધાદિ તે જ્ઞાનનું કાર્ય નથી છતાં
અજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપને ભૂલીને તે ક્રોધાદિરૂપે પોતાને અનુભવે છે. આવું અજ્ઞાન
તે જ સંસારનું મૂળ છે.
અનંતવાર શુભભાવ કરવા છતાં અજ્ઞાનને લીધે જીવ સંસારમાં જ રખડયો,
પોતાનું સિદ્ધસમાન ચેતનરૂપ છે તેને જાણ્યું નહીં, ને શરીરને કે રાગની ક્રિયાને પોતાનું
સ્વરૂપ માનીને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ રહ્યો. પંચમહાવ્રતાદિ શુભભાવ કરવા છતાં ‘નિજ
આત્મજ્ઞાન બિન સુખ લેશ ન પાયો.’–પંચમહાવ્રત કરવા છતાં જરાપણ સુખ ન પામ્યો,
દુઃખ જ પામ્યો.–એનો અર્થ એ થયો કે પંચમહાવ્રતનો શુભરાગ તે સુખનું કારણ નથી
એટલે મોક્ષનું કારણ નથી.
૧૪૮ કર્મપ્રકૃતિમાંથી કોઈપણ પ્રકૃતિ જે ભાવથી બંધાય તે ભાવ આત્માને
સુખનું કારણ નથી; બંધન જેનાથી થાય તે ભાવને તો અપરાધ કહ્યો છે; ભગવાને જેને
અપરાધ કહ્યો, તે શુભરાગને અજ્ઞાની મોક્ષનું સાધન માને છે. રાગાદિ ભાવોની ક્રિયા તે
આત્માની સ્વભાવિક ક્રિયા નથી એટલે કે આત્માની ધર્મક્રિયા નથી, મોક્ષના કારણરૂપ તે
ક્રિયા નથી. રાગથી ભિન્ન એવી જે જ્ઞાનક્રિયા તે જ આત્માની સ્વાભાવિક ક્રિયા છે, તે જ
ધર્મક્રિયા છે, તે જ મોક્ષના કારણરૂપ ક્રિયા છે.
ચર્ચામાં એક પ્રશ્ન થયો કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જે રાગ થાય છે તેનું દુઃખ છે કે નહીં?
જે રાગ છે તે દુઃખ છે, ધર્મી તેને દુઃખરૂપ જાણે છે. પણ વિશેષતા એટલી છે કે
ધર્મીની જે જ્ઞાનપરિણતિ છે તેમાં દુઃખ નથી, દુઃખ તો તે જ્ઞાનપરિણતિનું પરજ્ઞેય છે.
સુખનો અનુભવ તો જ્ઞાન સાથે તન્મય છે ને દુઃખનું વેદન જ્ઞાનથી જુદું છે.
પ્રશ્ન:– સ્વાધ્યાયનો રંગ કેવી રીતે લાગે?
ઉત્તર:– જેમ ભૂખ લાગે તેને ખાવાનો રસ આવે, તેમ જેને આત્માની ભૂખ
લાગે, ધગશ જાગે તેને આત્માના હિત માટે વીતરાગી શાસ્ત્રની સ્વાધ્યાયનો રંગ લાગે.
પ્રશ્ન:– સમ્યગ્દર્શન થયું તેની ખબર કેમ પડે?
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શનની સાથે જ અપૂર્વ નિર્વિકલ્પ આનંદનો અનુભવ થાય છે;
પોતાને