: ચૈત્ર : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૨૭ :
ભણતર પાણીમાં ડુબી જશે. તેમ જીવ બહારનાં ભલે ગમે તેટલા ભણતર ભણે પણ જો
સંસારથી તરવા માટેની ભેદજ્ઞાન–કળા ન આવડે તો તેનું બધું પાણીમાં જશે એટલે કે તે
સંસારમાં જ રખડશે. અને બહારના બીજાં ભણતર ઓછા હોય પણ જો અંતરની
ચૈતન્યવિદ્યાવડે તરવાની કળા આવડે છે તો તે જીવ સંસારમાં ડુબશે નહીં, પણ
અલ્પકાળમાં મોક્ષપદ પામશે. આત્માનો તરવાનો સ્વભાવ રાગથી પાર છે.
આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ સમાધાન કરવાની તાકાતવાળો છે. ગમે તે પ્રતિકૂળ
સંયોગ વખતે તેનાથી ભિન્નતાના ભાનવડે જ્ઞાન પોતે સમાધાનસ્વરૂપ રહે છે. એક શેઠ
પાસે કરોડ રૂા. ની મૂડી, અને એકનો એક પુત્ર; પુત્રને સટ્ટો કરવાની ના પાડેલી, છતાં
સટ્ટો કરીને દશ લાખ રૂપિયા ખોયા. તે સાંભળીને તેના પિતા ગુસ્સે થયા અને કહ્યું કે
ભલે મરી જાય પણ દશ લાખ રૂા. હું નહીં ચૂકવું. ત્યારે તે પુત્રનો એક મિત્ર હતો, તે
સમજદાર હતો, તેણે શેઠને સમજાવ્યું કે બાપુજી! તમારી જે એક કરોડની મૂડી હતી તે
અંતે તો તમારા પુત્રને જ આપવાની હતી ને! તો એક કરોડને બદલે તેને હવે નેવું
લાખ રૂા. મળશે. દશ લાખ તેને ઓછા મળશે. તો હવે વિચારો કે જે દશ લાખ ગયા તે
તેના ગયા કે તમારા? જો રૂા. નહીં આપો તો પુત્રનું મોઢું જોવા નહીં પામો.–તરત
પિતાજી સમજી ગયા કે–હા! મારું માનું તો મને દુઃખ છે; પણ તે મૂડી તેની હતી ને તેની
ગઈ.– આમ જ્ઞાનના બળે સમાધાન કરવાની આત્માની તાકાત છે. એક પ્રસંગમાં જે
આટલું સમાધાન કરી શકે છે, તે જગતના સર્વ પદાર્થોથી પોતાની ભિન્નતા જાણીને,
જ્ઞાનસ્વભાવના બળે સંપૂર્ણ સમાધાન અને સંપૂર્ણ વીતરાગતા કરી શકે છે; અને તેમાં
જ સાચો આનંદ છે.
આત્માને ઓળખતાં જે આનંદ થાય છે તેવો આનંદ જીવને પૂર્વે કદી થયો નથી.
જેમ એક અજાણ્યો માણસ દરરોજ મળતો હોય, વાતચીત કરતો હોય, પણ તેની
ઓળખાણ ન હોય; પણ જ્યારે ખબર પડે કે આ તો મારો ભાઈ છે.–ત્યારે
ઓળખતાંવેંત આનંદ અને પ્રેમ આવે છે કે અરે, આ તો મારો ભાઈ! ઓળખાણ પહેલાં
એવો પ્રેમ આવતો ન હતો; ઓળખાણ થતાં જ પ્રેમ આવ્યો. (એ તો જો કે રાગનો પ્રેમ
છે, પણ ઓળખાણ થતાં સાચો પ્રેમ આવે છે તેટલું દ્રષ્ટાંત લેવું છે.) તેમ
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા, પોતાનો સાચો બંધુ, સદા પોતાની સાથે જ છે, જ્ઞાનપણે સદાય
અનુભવમાં આવી રહ્યો છે, પણ ઓળખાણ ન હોવાથી પોતાના આત્માનો સાચો પ્રેમ
અને આનંદ આવતો નથી, પણ પરનો પ્રેમ આવે છે. જ્યાં ભાન થયું કે આ જે જ્ઞાન છે
તે તો હું જ છું; ત્યાં ઓળખાણ થતાં જ પોતાને પોતાનો પ્રેમ આવ્યો, સ્વાનુભવનો
અપૂર્વ આનંદ આવ્યો. ઓળખાણ પહેલાં કદી