: વૈશાખ : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૯ :
આત્માને ઓળખવાનું સાચું લક્ષણ
*
[રાજકોટમાં પ્રવચનસાર ગા. ૧૭૨ ઉપરનાં પ્રવચનોમાંથી: વીર સં. ૨૪૯૬]
અહા! વીતરાગીમાર્ગ સ્વસન્મુખતાનો માર્ગ છે, પરાશ્રયથી તેના પત્તા લાગે તેમ નથી.
* * *
પોતામાં સવસન્મુખ થયા વગર દેવ–ગુરુ વગેરેની સાચી ઓળખાણ થતી નથી.
આત્મા શરીર નથી એમ આચાર્યદેવે સમજાવ્યું; ત્યારે જિજ્ઞાસુ શિષ્ય પૂછે છે કે,
જો શરીર તે આત્મા નથી તો શરીરાદિ સમસ્ત પરદ્રવ્યોથી જુદો આત્મા કયા સાધનથી
ઓળખવો? આત્માનું એવું કયું અસાધારણ સ્વલક્ષણ છે કે જેનાથી આત્મા સ્પષ્ટપણે
પરથી જુદો અનુભવમાં આવે? એ રીતે નિજસ્વરૂપને જાણવાની જેને દરકાર અને
ધગશ છે તેને આચાર્યદેવ આ ગાથા દ્વારા આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખાવે છે.
આત્માનું લક્ષણ ચેતના છે; અને પોતાની ચેતના પોતાના સ્વદ્રવ્યના જ આશ્રયે
છે, તેથી ચેતનાવડે સ્વદ્રવ્ય અનુભવમાં આવે છે.
આવો જે ચેતનાલક્ષણથી લક્ષિત આત્મા છે તે અલિંગગ્રાહ્ય છે; તેને
‘अलिंगग्रहणं’ કહીને વીસ અર્થદ્વારા અત્યંત સ્પષ્ટ કરીને આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવે છે.
તે વીસ અર્થોનું આ વિવેચન છે. (થોડોભાગ ગતાંકમાં આપ્યો છે.)
જ્ઞાની આત્માને કેવી રીતે ઓળખાય?
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા લક્ષમાં આવે ત્યારે બીજા જ્ઞાની આત્માની ખરી ઓળખાણ
થાય. રાગથી જુદો પડીને જ્ઞાનના લક્ષે જ્ઞાનીની ઓળખાણ થાય; કેમકે જે શુદ્ધાત્માની
જાતને ઓળખવી છે તેવી જાતરૂપે પોતે પરિણમ્યા વગર તેની ખરી ઓળખાણ થાય
નહીં. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને ઓળખવા માટે પોતામાં ઈન્દ્રિયાતીત જ્ઞાનરૂપ પરિણમન
થાય ત્યારે જ આત્મા ઓળખાય છે. પોતામાં અતીન્દ્રિયપણું થયા વગર, એકલા પરોક્ષ–
અનુમાન વડે, અતીન્દ્રિય થયેલા સામા આત્માને ઓળખી શકાતા નથી. આ રીતે
શુદ્ધઆત્મા એકલા અનુમાન વડે જણાતો નથી, માટે તે અલિંગગ્રહણ છે.