: ૧૦ : આત્મધર્મ : વૈશાખ : ૨૪૯૬
એકલા અનુમાનથી જાણવામાં આવે તે શુદ્ધઆત્મા નહીં; શુદ્ધાત્મા તો પ્રત્યક્ષજ્ઞાનથી
જાણવામાં આવે છે.
જેમ બીજાઓવડે આ આત્મા એકલા અનુમાનવડે જણાતો નથી, તેમ આત્મા
પોતે એકલા અનુમાનવડે પરને જાણે એવો પણ નથી એટલે કે અનુમાતા માત્ર નથી;
પણ પોતે પ્રત્યક્ષરૂપ થઈને, ઈન્દ્રિયાદિથી જુદો પડીને, પરને જાણે છે. છ દ્રવ્યને
જાણવાની તાકાતવાળો આત્મા, એકલા અનુમાનવડે છ દ્રવ્યોને નથી જાણતો;
સ્વસંવેદન– પ્રત્યક્ષપૂર્વકના અનુમાનવડે જાણે તે સાચું છે. પોતાના સર્વજ્ઞસ્વભાવની
પ્રતીતિપૂર્વક પરજ્ઞેયોને જાણે એવો આત્મા છે; એટલે કે આત્મા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાતા છે.
જાણનારને પોતાને જાણ્યા વગર પરનું સાચું જ્ઞાન થતું નથી.
એકલા રાગરૂપ વ્યવહારની વાત તો દૂર ગઈ, એકલા પરોક્ષજ્ઞાનરૂપ જે
વ્યવહાર, તેનાથી કામ લ્યે તે પણ ખરો આત્મા નહીં; એકલું અનુમાન જ્ઞાન તે આત્મા
નહિ, ને તેના વડે આત્મા જણાય નહીં, ને એકલા અનુમાનવડે આત્મા જાણે નહીં.
શ્રવણના લક્ષે થયેલું જ્ઞાન તેના વડે આત્મા જણાય નહીં.
આ તો જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનું ઘોલન છે. વીસેય બોલમાં જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા
જ ઘૂંટાય છે. અંતર્મુખ થઈને જ્યાં જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને સ્વસંવેદનમાં લીધો તેમાં આ
વીસે અર્થો સમાઈ ગયા; તેણે પોતાની ચેતનાવડે અલિંગગ્રહણ આત્માને પ્રાપ્ત કરી
લીધો.
આત્મા પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા છે. ચૈતન્યનો ગુપ્ત ચમત્કાર, જે અનંત જ્ઞાન–આનંદની
ખાણ છે, તેની જગતને ખબર નથી; ક્ષણિક અંશ ઈન્દ્રિયજ્ઞાન કે પુણ્ય–પાપ તેને જ તે
પોતાનું સ્વરૂપ માને છે પણ અખંડ સ્વભાવને નજરમાં લેતો નથી. વસ્તુ
નિત્યપરિણામી છે. નિત્ય–પરિણામી ન હોય તો દુઃખ પલટીને સુખનું કાર્ય થઈ શકે
નહીં. નિત્યસ્વભાવની સન્મુખ નજર કરે તો મહા નિધાન હાથમાં આવે.
આત્મા જાણનાર છે; તે જાણવાનું કાર્ય ઈન્દ્રિયદ્વારા નહિ, રાગદ્વારા નહીં, એકલા
અનુમાનદ્વારા નહીં પણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનદ્વારા કરે, એવો પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા આત્મા છે.
શુદ્ધઉપયોગદ્વારા આવા આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે. બીજી રીતે માને તો આત્માની પ્રાપ્તિ
થતી નથી. જ્ઞાતાસ્વભાવ છે તે પોતાના સ્વભાવના અંશ વડે કામ કરનારો છે.
સ્વભાવથી વિપરીત એવા ઈન્દ્રિયો કે રાગાદિ ભાવો વડે જાણવાનું માને તો તેને આત્મા
પ્રાપ્ત નહીં થાય. ભલે મંદરાગ હોય પણ તે રાગની જાત છે, તે જ્ઞાનની જાત નથી,
જ્ઞાનથી તે વિરુદ્ધ છે; તે રાગમાં એવી તાકાત નથી કે આત્માને સ્પર્શે–અનુભવે.