: વૈશાખ : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૩૩ :
[અનુસંધાન પૃ. ૨૪ થી ચાલુ: લાઠીનું પ્રવચન]
જુઓ, અનાદિથી જીવે શું કર્યું?
જડના શરીરના કાર્યોની પ્રવૃત્તિ જડમાં છે, જીવ તેનો કર્તા નથી; જીવે અનાદિ
અજ્ઞાનથી રાગ–દ્વેષ–પુણ્ય–પાપને પોતાનાં માનીને તેની જ પ્રવૃત્તિ કરી છે, તે પ્રવૃત્તિનું
નામ અધર્મની પ્રવૃત્તિ છે, તે દુઃખદાયકપ્રવૃત્તિ છે. પોતાના રાગ વગરના
ચિદાનંદસ્વરૂપને ઓળખતાં વીતરાગવિજ્ઞાનરૂપ પ્રવૃત્તિ થાય છે; આવી જ્ઞાનપ્રવૃત્તિ તે
ધર્મપ્રવૃત્તિ છે, તે પરમ આનંદરૂપ છે.
જીવને સંસારનો રસ છે એટલે ત્યાં બધું યાદ રહે છે. વેપાર કેટલો? દીકરી
દીકરા કેટલા? કોની ઉંમર કેટલી? કઈ વસ્તુનો ભાવ શું? તેમાં વધઘટ કેટલી? નફો
કેટલો? એ બધું પ્રેમથી યાદ રાખે છે, ને આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાની વાત આવે ત્યાં
કહે કે અમને કાંઈ યાદ નથી રહેતું.–તો એને આત્માનો પ્રેમ જ ક્્યાં છે? આત્માનો
સાચો પ્રેમ હોય તેની વાત સમજાયા વગર રહે નહીં. ચૈતન્યની પ્રીતિપૂર્વક (એટલે કે
રાગના લક્ષે નહિ પણ ચૈતન્યના લક્ષે) એકવાર પણ તેની વાત જેણે સાંભળી છે એટલે
કે સાંભળીને લક્ષમાં લીધી છે, તે જીવ અલ્પકાળમાં સમ્યગ્દર્શનાદિ પામીને મોક્ષદશા
પામે છે.
અરેરે, અનંતકાળથી મારો આત્મા સંસારમાં બહુ દુઃખી છે. હું મારું સાચું સ્વરૂપ
ન સમજ્યો તેથી જ હું દુઃખી થયો, માટે હવે મારું સાચું સ્વરૂપ સમજું–જેથી મારું દુઃખ
મટે. સાચું સ્વરૂપ કેવું છે? તે કહે છે –
છું એક શુદ્ધ મમત્વહીન હું જ્ઞાનદર્શનપૂર્ણ છું;
એમાં રહી સ્થિત લીન એમાં, શીઘ્ર આ સૌ ક્ષય કરું.
પ્રથમ તો, સ્વસંવેદનથી પ્રત્યક્ષ એવો હું છું–એમ નક્કી કરવું. આત્માનો અનુભવ
કરવામાં કોઈ પરની, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની કે શુભરાગની પણ અપેક્ષા નથી, પોતે પોતાના
સ્વસંવેદનથી આત્મા સ્વાનુભવ કરે છે. રાગનો એક કણિયો પણ મને ધર્મ પામવામાં
જરાય મદદ કરશે એમ માને તો તે રાગથી ભિન્ન કદી થાય નહી ને તેને જ્ઞાનસ્વરૂપ
આત્મા કદી અનુભવમાં આવે નહીં. અહીં તો કહે છે કે સ્વને ભૂલીને એકલા રાગને
જાણવામાં રોકાયેલું જ્ઞાન તે પણ આત્માનું સ્વરૂપ નથી, તે જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન છે,
ખંડ–ખંડજ્ઞાન છે. અંતરમાં જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્ર થઈને તેને સંચેતે તે જ ખરૂં જ્ઞાન
છે. આવી જ્ઞાનચેતનાસ્વરૂપે આત્માને અનુભવતાં ભવના અંત આવે છે.