: ૬ : આત્મધર્મ : જેઠ : ૨૪૯૬
એક તરફ જ્ઞાનાનંદથી પરિપૂર્ણ શુદ્ધસ્વભાવ છે, બીજી તરફ રાગ–દ્વેષ–ક્રોધ–
અજ્ઞાન આદિ પરભાવો છે. જે તરફ રુચિ કરીને તન્મયતા કરે તેવી પરિણતિ
થાય સ્વભાવની રુચિ કરીને તેમાં તન્મય થતાં આનંદમય મોક્ષદશા થાય છે;
રાગાદિની રુચિ કરીને તેમાં તન્મયપણું માનતાં દુઃખરૂપ સંસારદશા થાય છે.
એક નિજપદ છે, એક પરપદ છે; એક શુદ્ધ છે, એક અશુદ્ધ છે,–જ્યાં રુચે ત્યાં
જાવ. અરે જીવ! જ્યાં સુધી તારા શુદ્ધસ્વભાવનો તું સ્વીકાર નહીં કર (શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન–અનુભવ નહીં કર) ત્યાં સુધી બીજું ગમે તે કરવા છતાં તું મોક્ષ નહીં પામ,
સંસારમાં જ રખડીશ. જો તું મોક્ષને ચાહતો હો તો શુદ્ધ ચૈતન્યમય
કેવળજ્ઞાનસ્વભાવી એવા તારા આત્માને જાણ.
જ્ઞાન તેને કહેવાય કે જે જ્ઞાનસ્વભાવનો જ આશ્રય કરીને વર્તે. રાગનો કે પરનો
આશ્રય કરીને વર્તે તે ખરેખર જ્ઞાન નથી; જ્ઞાનનું ફળ તો એ છે કે પરથી ભિન્ન
વસ્તુભૂત જ્ઞાનમય શુદ્ધઆત્મા અનુભવમાં આવે. આવો જ્યાં અનુભવ નથી
ત્યાં સાચું જ્ઞાન નથી.
જેટલો પરાશ્રિત ભાવ છે તે બધો બંધનું કારણ હોવાથી મોક્ષના સાધનમાં તેનો
નિષેધ છે. જે અજ્ઞાની કુદેવ, તથા રાગને હિંસાને ધર્મ મનાવનારા કુગુરુ–
કુશાસ્ત્રો તેનો આશ્રય કરવામાં તો મહા મિથ્યાત્વ પાપનું પોષણ છે, તેને તો
વ્યવહારમાં પણ ગણતા નથી. અહીં તો જિનભગવાને કહેલા વ્યવહારની વાત
છે. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કે જેઓ આત્માનું સત્ય સ્વરૂપ બતાવનારાં છે, તેમના
તરફ ઢળતો જેટલો રાગાદિ પરાશ્રયભાવ છે તે પણ મોક્ષનું સાધન થતો નથી,
તે માત્ર પુણ્યબંધનું કારણ છે.–તે મિથ્યાત્વ નથી તેમજ તે મોક્ષનું કારણ પણ
નથી; તે પુણ્યનું એટલે કે સંસારનું કારણ છે. જો તે પરાશ્રિત રાગભાવને મોક્ષનું
કારણ માને તો મિથ્યાત્વ થાય છે. સમ્યક્ત્વની ભૂમિકામાં એવો શુભરાગ હો
પણ તેને મોક્ષનું સાધન સમકિતી માનતા નથી. શુદ્ધઆત્માના આશ્રયે જે શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન–ચારિત્ર છે તે જ મોક્ષનું સાધન છે.
પરના આશ્રયરૂપ વ્યવહાર શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર ભલે હો, પણ જો
શુદ્ધાત્માના અનુભવરૂપ નિશ્ચય શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર ન હોય તો ત્યાં
મોક્ષમાર્ગ નથી; જો નિશ્ચય–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધઆત્માનો સદ્ભાવ
હોય તો જ મોક્ષમાર્ગ છે.
જ્યાં શુદ્ધાત્માના આશ્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગ છે ત્યાં નવતત્ત્વ વગેરેના વિકલ્પરૂપ