અષાડ : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૧૩:
ઉપયોગ સિવાય બીજા કોઈ પરભાવો મારાં નથી, ઉપયોગસ્વરૂપ જ હું છું–એમ
જે એકલા સ્વદ્રવ્યને જ ગ્રહણ કરે છે અને પરદ્રવ્યને કે રાગને પોતામાં જરાપણ ગ્રહણ
કરતો નથી તે જીવ નિર્દોષ નિરપરાધી છે, તેને જરાય બંધન થતું નથી, નિઃશંકપણે
શુદ્ધઆત્મામાં જ વર્તતો થકો તે મોક્ષને સાધે છે.
–આવો વીતરાગીન્યાય સમજીને હે જીવ! ઉપયોગસ્વરૂપ સ્વદ્રવ્યને જ પોતાનું
જાણીને તેના અનુભવવડે તું મોક્ષને સાધ, અને એ સિવાયના સમસ્ત પરભાવોને
પોતાથી ભિન્ન જાણીને તેનું મમત્વ છોડ.–આ સિદ્ધાંતનો સાર છે.....આ મુક્તિપંથ છે.
ચૈતન્યચિહ્ન વડે ભેદજ્ઞાન
(સ્વાનુભવનો ઉત્સાહ જગાડનારું સુંદર પ્રવચન)
ચૈતન્ય–અનુભૂતિ તે જ આત્માનું ચિહ્ન છે. ચૈતન્યથી ભિન્ન જે કોઈ ભાવો
છે તે આત્મા નથી. ચૈતન્યથી બાહ્ય એવા જે જુદા–અબદ્ધ પદાર્થો સ્ત્રી–કુટુંબ–
લક્ષ્મી વગેરે તો આત્મા નથી, ને બદ્ધ એવા જે રાગાદિભાવો તે પણ આત્મા નથી.
રાગ કાંઈ ચૈતન્યની અનુભૂતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલો નથી, તે અનુભૂતિથી બહાર
છે. જો રાગ આત્માનું સ્વ હોય તો તો આત્માના અનુભવમાંથી રાગથી ઉત્પત્તિ
થાય!–પણ ચૈતન્યના અનુભવમાં રાગનો અભાવ છે, ચૈતન્ય તે રાગનું ઉત્પાદક
નથી પણ નાશક છે. આવા ચૈતન્યલક્ષણસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ
ગૃહસ્થપણામાં રહેલા જીવને પણ થઈ શકે છે. ચૈતન્યના વિલાસમાં રાગનો કે
જડનો વિલાસ નથી. અન્ય જીવનો વિલાસ પણ આ જીવથી જુદો છે. અરે, આવો
સ્પષ્ટ જુદો ચૈતન્યનો વિલાસ, અને જડની સ્પષ્ટ ભિન્નતા, છતાં અજ્ઞાનીઓ કેમ
મોહ પામે છે?
અહા, જડ–ચેતનને ભિન્ન અનુભવનારા મુનિવરો ચૈતન્યના
અનુભવમાં ઝૂલતા વનમાં વસે છે. જેમ જંગલનો રાજા સિંહ વનમાં
નિર્ભયપણે વિચરતો હોય તેમ પરમેશ્વર જેવા મુનિ પરમેષ્ઠી નિર્ભયપણે
વનમાં વિચરે છે ને એકત્વ–સ્વરૂપને સાધે છે. તેઓ કહે છે કે અરે, જગતના
જીવો આવા ભિન્ન ચૈતન્યને કેમ દેખતા નથી? તેઓ કેમ અચેતનને ચેતન
સાથે એકમેક દેખે છે? અમે તો અમારા આત્મામાં સ્પષ્ટ ભિન્નતા અનુભવીએ
છીએ ને મોહને અત્યંત નષ્ટ કર્યો છે; આવી સ્પષ્ટ ભિન્નતા અમે દર્શાવી