મોક્ષમાર્ગની પર્યાય તે સમયે અભિન્ન છે, પણ તે કાયમ દ્રવ્ય સાથે રહેતી નથી માટે તે
કથંચિત્ ભિન્ન છે. આ રીતે જો કથંચિત ભિન્ન ન હોય (ને સર્વથા અભિન્ન હોય) તો
પર્યાયનો બીજે સમયે અભાવ થતાં દ્રવ્યનો પણ નાશ જ થઈ જાય.–પણ એમ નથી.
શુદ્ધદ્રવ્યમાં એકમાં અગ્રતા–એવી જે એકાગ્રતા–તેનું નામ શુદ્ધાત્માની ભાવના છે, તે
મોક્ષમાર્ગ છે. ત્રિકાળસ્વભાવ છે તે પોતે ભાવનારૂપ નથી, તે ધ્રુવધ્યેયરૂપ છે; તેમાં
એકાગ્ર થઈને પર્યાય તેને ધ્યાવે છે. આવો મોક્ષમાર્ગ છે. આમાં તો પોતાના શુદ્ધદ્રવ્ય ને
શુદ્ધપર્યાય વચ્ચે જ રમત છે; વચ્ચે રાગની તો વાત જ નથી. તે તો મોક્ષમાર્ગની બહાર
રહી ગયો.
બનાવીને તેમાં પર્યાય અભેદ થઈ, ત્યાં ‘આ શુદ્ધપર્યાયને હું કરું’ એમ ભેદ રહેતો નથી;
ત્યાં શુદ્ધપર્યાય તો સત્ છે જ,–પછી તેને કરૂં એવો વિકલ્પ રહેતો નથી. આવી
શુદ્ધપર્યાયરૂપે પરિણમેલા શુદ્ધઆત્માને જ આત્મા કહ્યો છે. ‘શુદ્ધપર્યાય હું કરૂં’ એવા લક્ષે
શુદ્ધપર્યાય થતી નથી પણ રાગ થાય છે. ને તે રાગમાં તન્મય વર્તે તો મિથ્યાત્વ થાય છે.
રાગથી ભિન્ન ને સ્વભાવથી અભિન્ન એવી શુદ્ધપરિણતિ તે મોક્ષમાર્ગ છે.
ધ્રુવસ્વભાવનો સાગર તો એવો ને એવો ભરપૂર પૂર્ણ છે, તેમાં પર્યાયના તરંગમાં વધ–
ઘટ છે. ચૈતન્યસમુદ્ર આત્મા તે દ્રવ્યઅપેક્ષાએ એકરૂપ સદા પૂરો સ્થિર છે, ને
પર્યાયઅપેક્ષાએ તે તરંગરૂપ થાય છે, તેમાં પરિવર્તન થાય છે. ‘આ શુદ્ધપર્યાય છે ને તે
દ્રવ્યનું આલંબન લ્યે છે’–એવા ભેદ ખરેખર નથી. પર્યાયને અંદરમાં ઢાળું–એ પણ
વિકલ્પ છે, જ્યાં એવો વિકલ્પ છે ત્યાં પર્યાય અંતરમાં ઢળેલી નથી. અને જે નિર્મળ
પર્યાય છે તે અંતરમાં ઝુકીને શુદ્ધ થયેલી જ છે એટલે શુદ્ધપર્યાય સ્વયમેવ સત્ છે. જેમ
તે વખતે દ્રવ્ય સત્ છે તેમ તેની સન્મુખ અભેદ થયેલી શુદ્ધપર્યાય પણ સત્ છે.
‘અલિંગગ્રહણ’ ના અર્થમાં તેનું સરસ વર્ણન કર્યું છે. આવા સત્ આત્માને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
અનુભવે છે. દેડકું (એટલે દેડકાનું શરીર નહીં પણ અંદરનો આત્મા) પણ અંતરમાં ધ્રુવ
સાથે પર્યાયનો ભેટો કરીને આવા શુદ્ધ આત્માને અનુભવે છે. ‘દ્રવ્યના આશ્રયે
શુદ્ધપર્યાય પ્રગટી’ એમ લક્ષમાં લેવું તે પણ વ્યવહાર