: ભાદરવો : ૨૪૯૬ આત્મધર્મ : ૩ :
ક્ષમાનો–ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે હે જીવ! બહારમાં પ્રતિકૂળતાનો પ્રસંગ આવે
ને તે તરફ લક્ષ જાય તો તેને ક્રોધનું નિમિત્ત ન બનાવતાં એમ વિચારીને ક્ષમા રાખવી
કે–નિંદા વગેરે કરનાર જે દોષ કહે છે તેવા દોષ જો મારામાં વિદ્યમાન હોય તો તે શું
ખોટું કહે છે?–મારા દોષ મારે ટાળવા જોઈએ; તે દોષ બતાવીને તે ઉપકાર જ કરે છે.
અને મારામાં ન હોય એવા દોષ જો કહેતો હોય તો એ તો એનું અજ્ઞાન થયું; તેમાં મને
શું નુકશાન થયું?–મારે ક્રોધ કરીને શા માટે દુઃખી થવું? કોઈ નિંદે–મારે કે પ્રાણ હરે
તોપણ તે કાંઈ મારા સમ્યક્ત્વાદિ ધર્મનો તો નાશ નથી કરતો. આવી ભાવના વડે
ધર્મી–મુનિવરો પ્રાણ જાય તોપણ ક્ષમાધર્મથી ચ્યુત થતા નથી ને ક્રોધ કરતા નથી, તેમને
ક્ષમાની આરાધના છે.
સમયસારમાં શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ વસ્તુસ્વરૂપ બતાવતાં કહે છે કે ભાઈ,
નિન્દા–પ્રશંસાના શબ્દો, કે સ્પર્શ–રસ વગેરે પદાર્થો કાંઈ તને રાગ–દ્વેષ કરાવતા
નથી; તે પદાર્થો તને કહેતા નથી કે તું અમારી સામે જોઈને રાગ કે દ્વેષ કર; તેમજ
તારો આત્મા પણ તે પદાર્થોમાં જતો નથી.–આ રીતે અત્યંત ભિન્નતા હોવાથી,
આત્મા પરદ્રવ્યો પ્રત્યે અત્યંત ઉદાસીન છે; તેને જાણતાં રાગ–દ્વેષ કરે એવો
આત્માનો સ્વભાવ નથી. જેમ દિવાના પ્રકાશમાં કોઈ શુભ હો કોઈ અશુભ હો,–પણ
દીવો તો તેના પ્રત્યે રાગ કે દ્વેષ કરતો નથી, તે તો પોતાના પ્રકાશક–સ્વભાવથી
પ્રકાશ્યા જ કરે છે. તેમ જ્ઞાનનો સ્વભાવ–સ્વ–પર પ્રકાશક છે; તેના જ્ઞાનપ્રકાશમાં
નિંદાના શબ્દો પરિણમે કે પ્રશંસાના શબ્દો પરિણમે, પણ જ્ઞાનપ્રકાશનો સ્વભાવ
તેમાં દ્વેષ કે રાગ કરવાનો નથી, તે તો પોતાના પ્રકાશકસ્વભાવમાં જ વર્તે છે.–
આવા જ્ઞાન સ્વભાવને જાણતાં જીવ ઉપશમભાવને પામે છે. આવા ઉપશમભાવનો
અનુભવ થતાં ક્રોધાદિનો અભાવ થઈ ગયો, તે જ ઉત્તમ એટલે કે વીતરાગી ક્ષમા
ધર્મ છે. જ્ઞાનનું જ્ઞાનસ્વરૂપમાં સ્થિર રહેવું ને તેમાં ક્રોધાદિ વિક્રિયા ન થવી તે જ
ક્ષમાધર્મની ઉપાસના છે; ને આવી ક્ષમા તે આનંદની દાતાર છે.
આનંદકારી ક્ષમાધર્મનો જય હો.