દીવાળી અંક ૨૪૯૭ આત્મધર્મ : ૫ :
આત્માના અવલંબને પ્રગટેલા જે જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્ર વગેરે શુદ્ધભાવ, તેમાં
આત્મા જ છે; એટલે તે શુદ્ધભાવથી અભેદપણે પોતાને ધર્મીજીવ અનુભવે છે.–
आदा खु मज्झ णाणे आदा मे दंसणे चरित्तेय।
आदा पच्चक्खाणे आदा मे संवरे जोगे।।५८।।
(આવી જ ગાથા નિયમસારમાં ૧૦૦ મી, તથા સમયસારમાં ૨૭૭ મી છે.)
મુજ જ્ઞાનમાં આત્મા ખરે, દર્શન–ચરિતમાં આતમા,
પચખાણમાં આત્મા જ, સંવર–યોગમાં પણ આતમા.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનો, કે પ્રત્યાખ્યાન–સંવર વગેરે શુદ્ધભાવનો આશ્રય
મારો આત્મા જ છે; તેમાં આત્મા સિવાય બીજું કોઈ કારણ નથી; દેહના આધારે કે
શાસ્ત્રની વાણીના આધારે, કે વિકલ્પોના આધારે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવો થતા નથી.
ચેતનામય જે શુદ્ધ સહજ ભાવો છે તેનો હેતુ પોતાનો આત્મા જ છે. અને તે નિર્મળ
ભાવોમાં ચેતનમય આત્મા જ પ્રસરેલો છે, તેમાં રાગ નથી, તેમાં પરચીજ નથી, એટલે
બીજું કોઈ તેનું કારણ નથી.
–આવા આત્માનો અનુભવ જેને હોય તેને જ ભાવલિંગ પ્રગટે ને તેને જ
સાધુપણું હોય. સમ્યક્ત્વાદિ જે શુદ્ધભાવો છે તે બધાય અભેદપણે આત્મા જ છે; આત્મા
સિવાય બીજા કોઈ રાગાદિ ભાવો સાથે તેને એકતા નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં
રાગ નથી, રાગ તો તેનાથી દૂર છે, ને આત્મા તેમાં નજીક છે; આત્મા નજીક છે એટલે
આત્મામાં એકાગ્રતાથી તે ભાવો પ્રગટ્યા છે, ને આ જ મોક્ષનું કારણ છે.
મોક્ષનું કારણ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે; ને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનું
કારણ પોતાનો શુદ્ધ આત્મા જ છે; શુદ્ધઆત્માના જ અવલંબને શુદ્ધભાવરૂપ પરિણમન
થાય છે. આ રીતે પોતાની નિર્મળપર્યાયનું કારણ અભેદપણે પોતાનું દ્રવ્ય જ છે. બીજા
સાથે તેને જરાય સંબંધ નથી. માટે ધર્મી કહે છે કે પરનું અવલંબન તો હું સર્વથા છોડું છું
ને મારા આત્માનું અવલંબન કરું છું.
પરદ્રવ્યના અવલંબને તો રાગાદિભાવ જ થાય છે. પોતાના આત્મા સિવાયનું જે
કોઈ પરદ્રવ્ય હોય તેના અવલંબને રાગાદિ અશુદ્ધભાવ જ થાય છે, તેથી તે શુદ્ધતાનું
કારણ નથી. પરદ્રવ્યના આશ્રયે તો સંસાર છે, ને સ્વદ્રવ્યના જ આશ્રયે મુક્તિ છે.