: પોષ : ૨૪૯૮ આત્મધર્મ : ૧૯ :
જિજ્ઞાસા થાય છે
કે જીવ કેવો છે?
આચાર્ય મહારાજ સાત બોલ દ્વારા જીવનું અલૌકિક સ્વરૂપ
સમજાવીને સુંદર સ્વસમયપણું કેમ થાય–તે બતાવે છે
[સમયસારની બીજી ગાથાના પ્રવચનમાંથી: વીર સં. ૨૪૯૮ માગશર સુદ ૧ થી ૪]
મંગલાચરણરૂપે સિદ્ધભગવંતોને આત્મામાં સ્થાપીને, એટલે કે સિદ્ધ જેવું સાધ્ય–
રૂપ જે શુદ્ધઆત્મસ્વરૂપ તેના તરફ જ્ઞાનને એકાગ્ર કરીને, સમયસારમાં સૌથી પહેલાંં
આચાર્યદેવ ‘સમય’ એટલે જીવ નામની વસ્તુ, તેનું સ્વરૂપ ઓળખાવે છે.
‘સમય’ તેને કહેવાય કે જે એકસાથે જાણવાની અને પરિણમવાની એવી બંને
ક્રિયારૂપ હોય. જીવ–વસ્તુ જાણે છે અને પરિણમે છે–તેથી તે સમય છે. જીવો અનંતા છે;
તે બધાય જીવોમાં જાણવાની અને પરિણમવાની બંને ક્રિયા એક સાથે સદાય હોય છે.
હવે તે ક્રિયા ધર્મીને કેવી હોય છે ને અજ્ઞાનીને કેવી હોય છે–તે બંને પ્રકાર પણ આ
બીજી ગાથામાં ઓળખાવ્યા છે. ટીકામાં પ્રથમ સાત બોલથી જીવનું અલૌકિક સ્વરૂપ
બતાવીને, પછી તેની અવસ્થાના બે પ્રકાર (સ્વસમયપણું ને પરસમયપણું) ક્યા પ્રકારે
છે તે સમજાવ્યું છે.
ધર્મીનો આત્મા પોતાની નિર્મળ જ્ઞાનપર્યાયમાં સ્થિત છે
પરથી ભિન્ન આત્માની સ્વાનુભૂતિવડે જે આત્મા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે
પરિણમ્યો છે, તે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રપર્યાયમાં સ્થિત આત્મા સ્વસમય છે. આત્મા પોતે
પરિણમીને પોતાની પર્યાયમાં આવ્યો છે તેથી તે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં સ્થિત છે. આવી
પર્યાયરૂપે પરિણમેલો આત્મા તે સ્વસમય છે; તે ધર્માત્મા છે.
સ્વસન્મુખ વળેલી નિર્મળપર્યાયપણે જે પરિણમ્યો તે આત્મા સ્વસમય છે.
પર સાથે એકત્વબુદ્ધિથી મિથ્યાત્વભાવરૂપે જે પરિણમ્યો તે પરસમય છે.