કહીને અનંતધર્મ તેમાં સમાડ્યા; અહીં ગુણ–પર્યાયપણું કહે છે. ગુણો અને પર્યાયો તે
બંને, આત્માનો સ્વભાવ જ છે. ક્રમે થતી પર્યાયો તે પણ આત્માનો સ્વભાવ જ છે;
પોતાના સ્વભાવથી જ તે ક્રમવર્તી પર્યાયરૂપે પરિણમે છે, ને અનંત ગુણરૂપે કાયમ રહે
છે. એક વસ્તુમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય એવા ભેદનો વિચાર આત્માનું સ્વરૂપ નક્કી કરવા
માટે હોય છે, પણ આત્માની સાક્ષાત્ અનુભૂતિમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય એ ત્રણનો ભેદ
નથી, એટલે વિકલ્પ નથી; ત્યાં તો પોતાની આનંદમય ચૈતન્યપરિણતિરૂપ પરિણમીને
તેમાં આત્મા અભેદપણે ઠર્યો છે. તે સ્વસમય છે.
સ્થિત થાય છે, અને તેને સ્વસમય કહેવામાં આવે છે. આવું સ્વસમયપણું તે સુંદર
છે, તેમાં એકત્વપણે આત્મા શોભે છે. આત્મામાં પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયોની,
સામાન્ય–વિશેષ ભાવોની અચિંત્ય ગંભીરતા ભરી છે. તેની ઓળખાણ કરવાની
આ વાત છે.
જાણતાં તે જડરૂપ થઈ જતો નથી, રાગને જાણતાં રાગરૂપ થઈ જાય એવો નથી, પણ
જડને કે રાગને જાણવા છતાં ચૈતન્યભાવ પોતે તો એક ચૈતન્યભાવરૂપ જ રહે છે.
અનેક પદાર્થોને જાણવા છતાં ચેતના પોતાના એકત્વને છોડતી નથી. આવા સ્વ–
પરપ્રકાશક ચૈતન્યસામર્થ્યવાળો પદાર્થ તે જીવ છે.
ઘણા પદાર્થોને જાણે છતાં પોતે ચેતનાસ્વરૂપમાં જ તન્મય રહેતો હોવાથી આત્મા
એકરૂપ જ છે, અનેકને જાણતાં પોતે અનેકરૂપ થઈ જતો નથી. સર્વને જાણે એવા