સર્વજ્ઞપર્યાયરૂપે થયો છે; તે પણ જીવનો સ્વભાવ છે. અનંત સ્વભાવોથી ગંભીર એવું
જીવદ્રવ્ય છે. હું જ એવી તાકાતવાળો છું કે જેનું જ્ઞાન સ્વ–પરને જાણવારૂપ પરિણમે છે,
અને છતાં પોતાના એકત્વને છોડતો નથી. આવો વિશ્વપ્રકાશી અજોડ ચૈતન્યદીવડો જીવ
છે. પર્યાયને–રાગને–જડને જાણવું તે કાંઈ દોષ નથી, તેને જાણતાં કાંઈ ચૈતન્યપર્યાય
મેલી થઈ જતી નથી. સર્વને જાણવું એ તો ચૈતન્યની નિર્મળતાનું સામર્થ્ય છે, સહજ
સ્વરૂપ છે.–આવા તારા જીવને તું જાણ!
ચૈતન્ય તે જીવનો અસાધારણ સ્વભાવ છે. બીજા પાંચદ્રવ્યોનાં જે અસાધારણ–વિશેષ–
ગુણો તે જીવમાં નથી, ને જીવનો અસાધારણ ચેતનાગુણ કોઈ બીજામાં નથી; આ રીતે
જીવ બીજા પાંચે પ્રકારનાં અજીવદ્રવ્યોથી અત્યંત જુદો છે. પરથી તેને અત્યંત ભિન્નપણું,
ને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે એકપણું છે. આવા સ્વભાવથી એકત્વ–વિભક્તપણે તે
શોભે છે. આવા અસાધારણ ચૈતન્યસ્વરૂપ જીવને ઓળખતાં રાગથી પણ ભિન્ન
પરિણમન થાય છે.
છે. આવા પોતાના ભિન્ન અસ્તિત્વને ઓળખીને ભેદજ્ઞાન કરનાર જીવ સ્વદ્રવ્યની
સન્મુખ સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયરૂપ પરિણમે છે.
હોવા છતાં જીવ પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપથી કદી છૂટતો નથી, પોતે ચૈતન્યપણે જ રહે
છે, ચૈતન્ય મટીને જડ કદી થતો નથી; માટે જીવ સદા પોતાના ટંકોત્કીર્ણ
ચૈતન્યસ્વરૂપમાં રહેલો છે.