આમ જ્ઞાનને અને રાગને ભિન્નભિન્ન અનુભવમાં લેતાં જ્ઞાનીને આત્મજ્ઞાન ઉદય પામે
છે; તે જ્ઞાનની સાથે જ તેની નિઃશંક પ્રતીત વર્તે છે; ને જ્ઞાન–શ્રદ્ધાપૂર્વક તેમાં જ ઠરતાં
પરમ આનંદ અનુભવાય છે.–આ રીતે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે.
ભાવ તે આત્મા છે, તેટલો જ હું છું; ને ચેતનપણાથી બહાર એવા રાગાદિ અન્ય
કોઈ ભાવો તે ખરો આત્મા નથી, તે મારું સ્વરૂપ નથી;’–આમ ધર્મી પોતાને જ્ઞાનની
અનુભૂતિરૂપે જાણે છે. આવી અનુભૂતિમાં કાંઈ એકલું જ્ઞાન નથી, આત્માના
અનંતગુણોની નિર્મળતાનું તેમાં વેદન છે. આવા વેદનપૂર્વક આત્માને જાણ્યો તે સાચું
જ્ઞાન છે, ને તેને જ સાચા આત્માની શ્રદ્ધા હોય છે. જેને જાણે તેની શ્રદ્ધા કરી શકે;
વસ્તુને જાણ્યા વગર શ્રદ્ધા કોની? જાણેલાનું જ શ્રદ્ધાન હોય,–એમ કહેવાથી
કાંઈ શ્રદ્ધાની કિંમત ઘટી જતી નથી. આત્મવસ્તુ પરભાવથી જુદી, કેવી અને કેવડી
મહાન છે, તે જ્ઞાનમાં આવે છે તે જ વખતે જ્ઞાનીને તેની શ્રદ્ધા થાય છે કે ‘આ વસ્તુ
હું.’ અને તે જ વખતે નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ પણ થાય છે કે ‘આ વસ્તુ હું.’ અને તે જ
વખતે નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ પણ થાય છે. આવા અનુભવજ્ઞાનને જ અહીં જ્ઞાન કહ્યું છે.
આવું જ્ઞાન પૂર્વે કદી એકક્ષણ જીવે કર્યું નથી. આવા જ્ઞાન વગર કોઈ કહે કે અમને
આત્માની શ્રદ્ધા થઈ ગઈ છે,–તો તેની શ્રદ્ધા તો ગધેડાના શીંગડાની શ્રદ્ધા જેવી મિથ્યા
છે. આત્મા કેવો છે તે જાણ્યો જ નથી તો તે શ્રદ્ધા કોની કરી? આત્માનો અચિંત્ય ગંભીર
સ્વભાવ જેવો છે તેવો જાણવામાં આવે તે જ ક્ષણે પરિણામ રાગાદિથી જુદા પાડીને,
ચૈતન્યસ્વભાવમાં તન્મય થયા વગર રહે નહિ. આવા ભેદજ્ઞાન સહિત જ્ઞાન–દર્શન–
ચારિત્ર પ્રગટે છે ને શુદ્ધ આત્મા સધાય છે. આ સિવાય બીજી રીતે આત્મા સધાતો નથી
ને ધર્મ થતો નથી.
જાણતાં તેમાં જ પોતાનું અસ્તિત્વ માનીને રોકાઈ ગયો, તેથી ભિન્ન જ્ઞાનનો અત્યંત
મધુર ચૈતન્યસ્વાદ તેને આવતો નથી એટલે આત્મા સાચા સ્વરૂપે તેને અનુ