: ૧૬ : આત્મધર્મ : દ્વિ. વૈશાખ: ૨૪૯૮
જીવને પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવનું જ્ઞાન થતાં તે રાગાદિ સમસ્ત પરભાવનો
અકર્તા થઈ જાય છે, કેમકે રાગથી અત્યંત જુદો ચૈતન્યસ્વાદ તેણે ચાખી લીધો; અહા,
ચૈતન્યના અત્યંત મધુર આનંદમય મહા સ્વાદ પાસે જગતના બધા સ્વાદ અત્યંત નીરસ
છે, રાગાદિ ભાવો કષાયેલા–આકુળ રસવાળા છે તેનો સ્વાદ ધર્મી લેતો નથી; ધર્મીનું
જ્ઞાન શાંતરસમય છે–તે આકુળતાનો સ્વાદ લઈ શકે નહિ. ધર્મી પોતાના મધુર
વીતરાગી ચૈતન્યસ્વાદને જ લ્યે છે –તેને જ આત્મામાં અનુભવે છે. શરીરની રચના એ
તો મૃતકકલેવર જડ અચેતન છે, તેને જીવ ભોગવે નહિ; રાગનો સ્વાદ અગ્નિની ભઠ્ઠી
જેવી આકુળતારૂપ છે, તે સ્વાદને જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનથી ભિન્ન જાણે છે; ને રાગ
વગરના પોતાના પરમ શાંતરસના સ્વાદને લ્યે છે; આવો જીવ જ્ઞાની છે, તે ધર્મી છે, તે
મોક્ષમાર્ગી છે. અહા, ચૈતન્યપદ જે અનંત શાંતિરૂપ, તે હું જ છું એમ ધર્મી અનુભવે છે.
આવા શાંતરસના વેદનમાં કષાયભાવો સમાઈ શકે નહિ, તેનાથી ભિન્ન શાંતરસને જ
જ્ઞાની સદા પોતાના સ્વાદપણે અનુભવે છે.
અરે ભાઈ! ચૈતન્યનો સ્વાદ, અને કષાયોનો સ્વાદ, એ બે સ્વાદ વચ્ચેના ભેદને
તું ઓળખ તો ખરો! એક હંસ જેવું પ્રાણી પણ દૂધ અને પાણીને જુદા પાડીને દૂધનો
સ્વાદ લ્યે છે, તો તું ચૈતન્યનો શાંત–વીતરાગી આનંદ સ્વાદ, અને રાગાદિ
કષાયભાવોનો અશાંત–વિકારી–દુઃખમય સ્વાદ, એ બંને સ્વાદની જુદાઈ કરીને તારા
ચૈતન્યસ્વાદને ગ્રહણ કર. પુણ્ય–પાપના ઝેરી સ્વાદને લીધે અત્યંત કાળથી તું સંસારમાં
દુઃખી થયો; હવે તેનાથી ભિન્ન તારી ચૈતન્યજાતને જાણીને તેના અમૃતનો સ્વાદ લે.
ધર્મીજીવ પોતાના ચૈતન્યસ્વાદના અનુભવથી એમ જાણે છે કે મારા
ચૈતન્યભાવને રાગની કે દુઃખની સાથે કારણ–કાર્યપણું નથી, તેની સાથે સ્વ–સ્વામીપણું
નથી. તારું ચૈતન્યવીર્ય એવું નથી કે રાગની રચના કરે. ચૈતન્યભાવના સ્વીકારમાં
આત્માની અનંત શક્તિનું નિર્મળ પરિણમન શરૂ થઈ ગયું છે. એકલા ચૈતન્યસ્વાદમાં
આત્માના અનંતગુણનો નિર્મળ–વીતરાગી–શાંતરસ ભેગો જ છે; આવા અત્યંત મધુર
ચૈતન્યસ્વાદવાળો આત્મા છે તેને ઓળખતાં આત્મા રાગાદિ પરભાવનો અકર્તા થઈને,
આસ્રવોને છોડીને, મુક્ત થાય છે. (તલોદ પ્રવચન સમાપ્ત)
તલોદની તત્ત્વચર્ચા
સંસાર એટલે શું?
આત્માનો મિથ્યાત્વભાવ અને રાગદ્વેષ તે સંસાર છે. તેમાં પણ રાગાદિભાવ
જેટલો