કારતક ૨૪૯૯ ‘‘આત્મધર્મ’’ ૪
જ્ઞાનીનું જ્ઞાન રાગનું કર્તા થાય – તે વાત અશક્ય છે
બપોરે સમયસારની ૯૩ મી ગાથાના પ્રવચનમાં, જ્ઞાનમાં કર્મનું
અકર્તા પણું છે – તે વાત સમજાવી. અહો, જીવનો ચેતનસ્વભાવ, તેને
અનુભવનાર જ્ઞાનીનું જ્ઞાન રાગરૂપે થતું નથી એટલે તે રાગને કરતું
નથી. તેનું જ્ઞાન તો જ્ઞાનપણે જ રહે છે. જ્ઞાનરૂપે પરિણમ્યો તે રાગને
કેમ કરે? જ્ઞાનભાવનું રાગરૂપે થવું અશક્્ય છે. જ્યારે સ્વ–પરની
ભિન્નતા જાણે, જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા જાણે, ત્યારે આવી જ્ઞાનદશા
પ્રગટે, ને તે જીવને ધર્મી કહેવાય. તે ધર્મીજીવ જ્ઞાનનો જ કર્તા છે, ને
જ્ઞાનથી અન્ય રાગાદિ કોઈ ભાવને તે આત્મારૂપે કરતો નથી, તેને
આત્માથી જુદા જ જાણે છે.
– આવું જ્ઞાન તે કર્મની ઉત્પત્તિનું કારણ નથી, એટલે તે મોક્ષનુ
કારણ છે. આવા જ્ઞાનની ક્રિયાવડે ભગવાને મોક્ષને સાધ્યો. તું પણ
મોક્ષને માટે આવા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને ઓળખ.
“રાગ તો દશમા ગુણસ્થાન સુધી હોય છે ને! ’ – ભલે હોય,
પણ તે રાગ રાગપણે છે, તે કાંઈ જ્ઞાનપણે નથી. રાગ અને જ્ઞાનની
ભિન્નતાનું જ્ઞાન તો ચોથાગુણસ્થાનથી જ થઈ જાય છે. રાગ હોય તેથી
તે રાગ કરતાં કરતાં જ્ઞાન થશે – એમ કોણે કહ્યું? જ્ઞાનસ્વરૂપ
આત્માવડે રાગરૂપ કે જડરૂપ પરિણમવું અશક્્ય છે, એટલે જેણે
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને જાણ્યો તેના વડે જડરૂપ કે રાગરૂપ થવું અશક્્ય
છે; રાગનું કર્તાપણું તે તો અજ્ઞાનનું કામ છે, જ્ઞાનમાં તો તે અશક્્ય
છે. – જુઓ, આવું અલૌકિક જ્ઞાન પ્રગટ કરવું તે સાચી દીવાળી છે.
રાગમાં એવી તાકાત નથી કે તે જ્ઞાનમાં ઘૂસીને જ્ઞાનરૂપ થાય.
અને જ્ઞાનનું એવું સ્વરૂપ છે કે તે કદી રાગરૂપ થાય તે વાત અશક્્ય
છે. જ્ઞાન અને રાગના આવા વિશેષને (એટલે કે અત્યંત ભિન્નતાને)
જ્ઞાની જ જાણે છે.
ખરો આત્મા જ તેને કહેવાય કે જે જ્ઞાનભાવરૂપ પરિણમે;
જ્ઞાનભાવમાં રાગ ન સમાય.
રાગના કર્તાપણે થનારો ભાવ તે તો અજ્ઞાનભાવ છે, તેને
ખરેખર આત્મા કહેતા નથી.