: ૬ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૪૯૯
જેને ભાસતું નથી તે જીવ વિકલ્પસહિત છે, તે જ વિકલ્પનો કર્તા છે. વિકલ્પ તો દોષ છે,
દોષવાળો પોતાને અનુભવવો તે સંસારનું મૂળ છે. દોષથી ભિન્ન, રાગથી ભિન્ન
જ્ઞાનસ્વરૂપે આત્માને અનુભવવો તે મોક્ષનું મૂળ છે. ભગવાનપણું અંદર ભર્યું છે તેમાંથી
તે પ્રગટે છે. રાગમાંથી ભગવાનપણું નથી આવતું.
જે કરે છે તે કેવળ કરે જ છે, એટલે કે જે રાગાદિને અજ્ઞાનભાવે કરે છે તે તો
રાગાદિને કરે જ છે, તેને રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનભાવનું પરિણમન નથી. અને જે જાણે છે,
એટલે કે જાણવારૂપ પરિણમે છે તે કેવળ જ્ઞાનભાવને જ કરે છે, તે રાગને કરતો નથી.
આ રીતે રાગક્રિયાને અને જ્ઞાનક્રિયાને અત્યંત જુદાઈ છે.
અહો, આત્માનો પોતાનો જાણકસ્વભાવ છે, તેમાં રાગને કરવાનો સ્વભાવ
નથી. છતાં રાગમાં એકતા માનીને તેનો જે કર્તા થાય છે તે જ્ઞાનસ્વભાવને જાણતો
નથી. અરે, જ્ઞાનસ્વભાવી પદાર્થ રાગને કેમ કરે? જ્ઞાનસ્વભાવમાં તન્મય થઈને
આનંદરૂપે જે પરિણમ્યો તેની જ્ઞાન–આનંદમય પરિણતિમાં રાગનું કર્તૃત્વ રહેતું નથી.
અનંતકાળે નહિ કરેલ એવું સમ્યગ્દ્રર્શન જેણે કર્યું છે – તેની આવી દશા હોય છે – તે
જાણે છે એટલે જ્ઞાનભાવરૂપે જ પોતાને વેદે છે, તે વિકલ્પરૂપે પોતાને અનુભવતો નથી.
મારું હોવાપણું તો જ્ઞાનસત્તારૂપ છે એમ ધર્મી અનુભવે છે. બાપુ! ભવરોગને
મટાડવાની દવા તો આ છે. રાગના કર્તાપણારૂપ રોગ છે તે આત્માના અનુભવવડે મટે
છે. સમ્યગ્દ્રર્શનમાં ધર્મીને અખંડ આત્માનું ભાન થતાં જે જ્ઞાનપર્યાય પ્રગટી તેનો તે કર્તા
છે, પણ તે કાળે રાગાદિ હોય તે ખરેખર ધર્મીનું કાર્ય નથી. તેથી કહે છે કે
કરે કરમ સોહી કરતારા,
જો જાને સો જાનનહારા.
જાને સો કરતા નહીં હોઈ,
કરતા સો જાને નહીં કોઈ,
ચૈતન્યના આનંદના વેદન પાસે ધર્મીને વિકલ્પમાં આકુળતા દેખાય છે, અહા,
ચૈતન્યની શાંતિનું જ્યાં વેદન થયું ત્યાં રાગાદિને તે શાંતિ સાથે મેળવતાં ધર્મીને તે
રાગાદિમાં આકુળતા જ ભાસે છે, તેથી ધર્મી તેનો કર્તા થતો નથી. રાગનો કર્તા થાય તે
ચૈતન્યની શાંતિને જાણી શકે નહીં. ચૈતન્યનો વીતરાગ અકષાય શાંતરસ જેણે ચાખ્યો
નથી તેને શુભરાગમાં શાંતિ લાગે છે. પણ ધર્મી તો ચૈતન્યની શાંતિ પાસે શુભરાગનેય
દુઃખ અને આકુળતા જ જાણે છે.