શુદ્ધ જીવતત્ત્વ ઉપયોગરૂપ કેવો છું? કેવડો મહાન છું? કેવું મારું કાર્ય છે?–એમ પોતાના
આત્માસંબંધી અનેક પ્રકારના વિચારમાં જ્ઞાનને લંબાવે છે. જેમ જેમ વિચારધારા
લંબાવતો જાય છે તેમ તેમ જ્ઞાનની દ્રઢતા વધતી જાય છે ને વિકલ્પ તરફનું જો તૂટતું
જાય છે તથા નિર્ણયમાં અસ્તિરૂપ જ્ઞાનસ્વભાવ તરફનું જોર વધતું જાય છે; અને વધુ ને
વધુ સ્પષ્ટ ભાવભાસન થતું જાય છે કે–અહા! આવું ચૈતન્ય તત્ત્વ હું જ છું; અનંત
ગુણોના પિંડરૂપ એકસ્વરૂપ ચેતનામય જ હું છુ; હું ફક્ત ચેતના–ચેતનામય જ છું. મારી
ચેતનામાં આનંદ વગેરે અનંત સ્વભાવો સમાય છે, પણ રાગાદિ કોઈ પરભાવો તેમા
વિચારવડે ભેદજ્ઞાનની દ્રઢતા થતી જાય છે. પહેલાંં તો વિચારમાં ગુણ–પર્યાયના વિચાર
આવતા હતા, તથા ‘હું આવો નથી એટકે કે રાગ વાળો, શરીરવાળો, કર્મવાળો કે
ભેદવાળો હું નથી’ એમ નાસ્તિના વિચાર આવતા હતા, પણ હવે તો તે વિચારો ગૌણ
થઈને અસ્તિસ્વભાવના વિચારની જ મુખ્યતા વર્તે છે–એટલે ‘આવો સ્વભાવ છું’ એમ
ગંભીરમહિમાપૂર્વક સન્મુખ થતો જાય છે; ને તે સ્વભાવનું સાક્ષાત્ વેદન કરવા માટે તે
જીવ એવો ઓતપ્રોત બની જાય છે કે તેને ક્્યાંય ચેન પડતું નથી, બીજેક્્યાંય બહારમાં
લક્ષ થંભતું નથી, સૂક્ષ્મ વિકલ્પોય છૂટતા જાય છે ને જ્ઞાન વધુ ને વધુ ગંભીર થતું જાય
છે. આત્માના ચિંતનની ધૂનમાં ઉપયોગ એવો સૂક્ષ્મ થતો જાય છે કે બહારમાં તો ક્્યાંય
ગમતું નથી પણ અંદર સૂક્ષ્મ વિકલ્પો રહે તેમાં પણ ચેન પડતું નથી; તેનાથી છૂટી
અંદરના સ્વભાવમાં એકમેક થવા માટે ઉપયોગ ફરીફરીને અંદર ઊતરવા મથે છે.
અહાહા! આવા જ્ઞાનાનંદસ્વભાવનો અપાર મહિમા લાવીને તેના ચિંતનની ધૂનમાં તે
જીવને અંતરમાં શાંતિ અને અનાકુળતા વધતી જાય છે. જેમ સુવર્ણની શુદ્ધતા કરવા
માટે તેને અગ્નિમાં તપાવવામાં આવે છે, અને તે સોનું જેમ જેમ તપતું જાય છે તેમતેમ
તેની શુદ્ધતા અને પીળાશ વગેરે વધતા જાય છે; તેમ આ જિજ્ઞાસુ જીવ પણ જ્ઞાન અને
રાગની ભિન્નતાના વિચારરૂપી તાપમાં તપતાં–તપતાં શુદ્ધતા તરફ આગળ વધતો જાય
છે; હવે શ્રદ્ધાની શુદ્ધતા થવાને વાર નથી. અહાહા, આવા વિચારની અને નિર્ણયની
અપૂર્વ ભૂમિકામાં આવતાં તે મુમુક્ષુને બાહ્યચેષ્ટાઓ પણ શાંત–ગંભીર અને સ્થિર થતી
જાય છે. સમ્યગ્દર્શનરૂપી સૂર્ય ઊગતા પહેલાંં સ્વ સન્મુખ વિચારધારા આવવી તે પણ
બલિહારી છે; અને આવી વિચારધારાના અંતે પરિણામ અંતરમાં એકાગ્ર થતાં આનંદના
વેદનસહિત સમ્યગ્દર્શનનો પ્રકાશ થાય છે