છે. સમ્યગ્દર્શનને કોઈ વિકલ્પનું અવલંબન નથી, પણ વિકલ્પાતીત ચૈતન્ય–સ્વભાવના
અવલંબને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે. આ સમ્યગ્દર્શન જ આત્માના સર્વ સુખનું કારણ છે. ‘હું
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું, બંધ રહિત છું’–એવા શુભરાગમય વિકલ્પનું અવલંબન પણ
સમ્યગ્દર્શનમાં નથી; તે શુભવિકલ્પને અતિક્રમીને જ્ઞાન–અનુભૂતિવડે આત્માને પકડતાં
સમ્યગ્દર્શન થાય છે. આ રીતે સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ શું છે–તે બરાબર જાણવું જોઈએ.
દેહની કોઈ ક્રિયાથી તો સમ્યગ્દર્શન નથી; શુભરાગથી પણ સમ્યગ્દર્શન નથી; હું જ્ઞાયક
છું, પુણ્ય–પાપથી જુદો છું–એવા વિચારો પણ સમ્યગ્દર્શન કરાવવા સમર્થ નથી. જે
વિચારમાં અટક્્યો તે ભેદના વિકલ્પમાં અટક્્યો છે; તેનાથી આગળ વધીને સ્વરૂપનો
સીધો અનુભવ અને પ્રતીતિ કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
એ જુદો છે. સમ્યગ્દર્શનની તૈયારીવાળા જીવને કષાયરસની ઘણી મંદતા, તથા
ચૈતન્યસન્મુખ થવા માટે પરપ્રત્યે વૈરાગ્યપરિણતિ હોય છે; તેના અંતરમાં ચૈતન્યનો રસ
વધતો જાય છે ને રાગનો રસ ઘટતો જાય છે. આવો જીવ સ્વરૂપ પ્રગટ કરવા માટે
સત્સમાગમે શ્રુતજ્ઞાનથી આત્માનો નિર્ણય કરવાની જ્ઞાનક્રિયા કરે છે. તેને કુદેવ–કુગુરુ–
કુધર્મ તરફનો આદર અને તે તરફનું વલણ તો છૂટી જ ગયું છે, તથા વિષયાદિ
પરવસ્તુમાં સુખબુદ્ધિ પણ છૂટતી જાય છે, ને ચૈતન્યસુખની મીઠાસ ભાસતી જાય છે.
એટલે બધા તરફથી રુચિને હટાવી, પોતાના સ્વભાવ તરફ રુચિ વાળે છે; વીતરાગી
દેવ–ગુરુને બરાબર ઓળખી તેમણે કહેલા આત્મસ્વરૂપનો આદર કરે છે. તેને આ બધું
સ્વભાવના લક્ષે થયેલ હોય છે. તેને સત્ દેવ–ગુરુની એવી લગની લાગી છે કે સત્પુરુષો
મારું સ્વરૂપ શું કહે છે તે સમજવાનું જ લક્ષ છે. અહા, અલ્પકાળે મોક્ષ જનાર આત્માર્થી
જીવની જ આ વાત છે. બધી વાતની હા–જી–હા ભણે પણ અંદર એક્કેય વાતનો
પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરે નહીં એવા અનિર્ણયી–ડામડોળ જીવો આત્માને સાધી
શકતા નથી. જેમ નાટકના પ્રેમવાળો જીવ નાટકમાં પોતાની પ્રિય વસ્તુને વારંવાર જુએ
છે, તેમાં કંટાળતો નથી, તેમ જે ભવ્યજીવને આત્મા વહાલો લાગ્યો છે, આત્માની રુચિ
થઈ છે ને આત્માનું હિત કરવા માટે જાગ્યો છે તે વારંવાર રુચિપૂર્વક દરેક વખતે સૂતાં–
બેસતાં, ખાતાં–પીતાં, બોલતાં–ચાલતાં, વાંચતા–વિચારતાં નિરંતર અત્યંત વહાલા એવા
ચૈતન્યતત્ત્વને જ દેખવાની ને અનુ–