કોઈ રીતે જડરૂપ થાય નહીં પુદ્ગલના રસ પરિણામને આત્મા ઉપજાવી શક્તો નથી,
આત્મા તેનો કર્તા થઈ શકતો નથી. આત્મા પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો કર્તા છે પણ
પરસ્વભાવનો કર્તા નથી. પુદ્ગલના રસની ઉત્પત્તિ આત્મામાંથી થતી નથી, પણ
આત્મા તો પોતાની જ્ઞાનપર્યાયરૂપે ઊપજે છે, તે જ્ઞાનપર્યાયની ઉત્પત્તિ આત્મામાંથી
થાય છે, જ્ઞાનરૂપે પરિણમીને આત્મા રસને પણ જાણે છે; ‘રસ ચાખ્યો’ એમ કહેતાં
કાંઈ પુદ્ગલના રસનો સ્વાદ આત્મામાં આવી જતો નથી, આત્મા તે રસરૂપે થઈ જતો
નથી, પણ રસથી જુદા એવા પોતાના જ્ઞાનરૂપે પરિણમતો આત્મા તે રસને જાણે છે.
આ રીતે ચેતનસ્વરૂપી આત્મા અરસ છે–તેને તું જાણ...ચેતનરૂપ થઈને તું તારા
આત્માને જાણ.
થાય છે તે આત્માની પર્યાયમાં થાય છે, પણ વસ્તુ સ્વભાવથી જોતાં તે રાગ પણ
આત્માના ચેતનસ્વભાવમાં નથી; તે તો વિભાવ છે, ચૈતન્યભાવથી તે જુદો છે. તેનું
સ્વામીત્વ ધર્માત્માને નથી. પુદ્ગલનું સ્વામીત્વ આત્માને નથી અને રાગનું સ્વામીત્વ
પણ આત્માને નથી. જેમ સિદ્ધભગવાન વીતરાગી છે તેમ ચૈતન્યનો સ્વભાવ પણ
વીતરાગી છે. આ રીતે તારી ચેતનાવડે રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન કર, કે જે શુભા–
શુભ રાગ થાય છે તે હું નથી, પણ હું જ્ઞાયકસ્વભાવ જાણનારો છું; અનંત
ગુણપર્યાયરૂપે પરિણમનારો જ્ઞાયકસ્વભાવ આત્મા હું પોતે જ છું–એવી દ્રષ્ટિ કરીને તે
રાગાદિથી જુદો પડનારો આત્મા પોતે જ છે; પરરૂપે થનારો કે રાગરૂપે થનારો આત્મા
નથી, એટલે ભેદજ્ઞાનવડે તેનાથી આત્મા જુદો પડી શકે છે.
પુદ્ગલના રૂપને–રંગને ઉપજાવતો નથી, પોતે તે રૂપે થતો નથી; પણ તેનાથી જુદો છે.
પુદ્ગલથી છૂટો રહીને આત્મા તેનો જાણનાર છે. જો શરીરના રંગરૂપે આત્મા પોતે
થઈ જાય તો આત્મા તેનાથી છૂટો જ ન રહી શકે. એ રંગ તો પુદ્ગલનો સ્વભાવ છે,
આત્મા તે–રૂપે કદી થઈ શકતો નથી. એટલે આત્મા અરૂપી, ચૈતન્યસ્વરૂપથી ભરેલો છે.
આત્મા પુદ્ગલના રસથી ભિન્ન ચૈતન્યરસથી ભરેલો છે; પુદ્ગલના રૂપથી જુદું એવું
ચૈતન્યરૂપ તે આત્માનું સ્વરૂપ છે. પુદ્ગલની ગંધ આત્મામાં નથી, આત્મા પોતાના
અનંત ગુણની