વગરની વીતરાગી ચૈતન્યશાંતિ તે આત્માનું સ્વરૂપ છે. હે ભાઈ! વીતરાગી સમતારૂપી
જળવડે તું રાગની આગને બુઝાવ. હે ભાઈ! ક્ષમાવડે તું ક્રોધને જીતી લે. શાંતરસના
દરિયાથી ભરેલું આ ચૈતન્યતત્ત્વ, તેના અનુભવમાં કોઈ કષાય કે કોઈ રાગ–દ્વેષ સમાય
નહીં, એટલે તેનો અનુભવ કરતાં કષાયો જીતાઈ જાય છે.
ક્રોધાદિ કષાયો છે તેટલું દુઃખનું વેદન પણ છે; તેને ધર્મી કલેશરૂપ સમજે છે. આમ
ધર્મીને એકબાજુ વીતરાગી શાંતિનું વેદન છે ને એકબાજુ સંસારનો કલેશ પણ છે, –
બંને ધારા એકબીજાથી વિરુદ્ધ જાતની હોવા છતાં ધર્મીને એકસાથે તે બંને ધારા વર્તે છે,
– એવી આશ્ચર્યકારી ધર્મીની દશા છે.
કષાય છે તે ચૈતન્યની શાંતિની પૂર્ણતાને અટકાવે છે ને કલેશ આપે છે. આમ ધર્મીજીવ
પોતાની દશાના બંને પ્રકારોને જેમ છે તેમ બરાબર જાણે છે; ને વીતરાગી ક્ષમાદિ ભાવો
વડે ક્રોધાદિ પરભાવોને તે દૂર કરે છે, – તેને ક્રોધાદિના અભાવ રૂપ સામાયિક હોય છે.
સામાયિકમાં તો પરમ શાંતિ છે.
ડગાવી શકે નહિ; કોઈ સંયોગો તે શાંતિને હણી શકે નહિ. જુઓને, શત્રુંજય પર
ચારેકોર અગ્નિના ભડકા પણ પાંડવોની શાંતિને હણી શક્યા નહિ; એ તો ચૈતન્યની
શાંતિના બરફ વચ્ચે બેઠા હતા.
ક્ષમા, સામાયિક અને ‘પ્રાયશ્ચિત્ત’ છે, ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનપરિણતિ થઈ તે પોતે જ પ્રાયશ્ચિત
છે, તેમાં સર્વ દોષનો અભાવ છે. અંતર્મુખ પરિણતિએ ક્રોધાદિ ભાવને ધારણ ન કરતાં,
પોતામાં પોતાના ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનસ્વભાવને ધારણ કર્યો, તે જ પ્રાયશ્ચિત્ત છે. ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનને